ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΣΕ 12 ΨΑΡΙΑ

Ο ζωγράφος Γουίλιαμ Μπιούλοου Γκουλντ (1801-1853) υπήρξε ένας από τους βαρυποινίτες που μεταφέρθηκαν υπό απάνθρωπες συνθήκες, σε μια από τις πιο σκληρές σωφρονιστικές αποικίες της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, στο νησί Σάρα  στα ανοιχτά της Τασμανίας– που τότε ονομαζόταν Βαν Ντίμεν – για να εκτίσουν την ποινή τους. Οι επίσημες πληροφορίες για τον Γ.Μ.Γκουλντ λένε ότι καταδικάστηκε για την κλοπή ενός παλτού σε -αρχικά- επτά χρόνια φυλάκισης. Έφυγε λοιπόν από τη Μ. Βρετανία αφήνοντας πίσω του γυναίκα και παιδιά και δεν ξαναγύρισε ποτέ. Στην Τασμανία ο Γκουλντ δημιούργησε πίνακες με φυτά, πουλιά και ψάρια της περιοχής καθώς και αρκετά σκίτσα τοπίων παρέχοντας έτσι σημαντικές πληροφορίες για τον οικισμό των καταδίκων. Ανάμεσα στα πιο αξιόλογα και αντιπροσωπευτικά έργα του είναι και το Scetchbook of fishes, ένα βιβλίο με 36 σκίτσα ψαριών με ακουαρέλα που το 2011 γράφτηκε στο Αυστραλιανό Μητρώο Μνήμης του Κόσμου της UNESCO και φυλάσσεται στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Τασμανίας.

Αυτό το βιβλίο έδωσε στον Τασμανό συγγραφέα Ρίτσαρντ Φλάναγκαν (Richard Flanagan, 1961-), την ιδέα να ασχοληθεί με την ζοφερή και κυρίως αποσιωπημένη ιστορία της προέλευσης της Τασμανίας, τον αποικισμό της με βαρυποινίτες, την καταστροφή του φυσικού πλούτου της και την εξαφάνιση των Αβορίγινων.

Στο βιβλίο του ‘Εγχειρίδιο Ιχθύων, Μυθιστόρημα σε 12 Ψάρια’ ο Φλάναγκαν καταπιάνεται με μια σειρά από θέματα όπως αυτό της ταυτότητας, της επανεφεύρεσης του εαυτού, της Ιστορίας και της ιστορικής αλήθειας, της τέχνης, της φυλετικής υπεροχής αλλά και το θέμα του παιχνιδιού της ψευδαίσθησης με την πραγματικότητα μέσα από τα οποία και με όχημα την μυθιστορηματική απόδοση της ζωής του ζωγράφου  Γουίλιαμ Μπιούλοου Γκουλντ, ανασυνθέτει και μέρος της ιστορίας του αποικισμού του Τασμανίας στις αρχές του 19^ου αιώνα.

Αυτή η ευφάνταστη, περίεργη όσο και αξέχαστη εξιστόρηση ξεκινά με μια ιστορία μέσα σε μια άλλη, καλλιεργώντας έντεχνα μια σύγχυση που απαιτεί από τον αναγνώστη την προσεκτική ανάγνωση του κειμένου για την κατανόησή του. Η μία ιστορία είναι σύγχρονη ενώ η άλλη συμβαίνει δύο αιώνες πριν. Απατεωνίσκος είναι ο αφηγητής της μιας, επιβεβαιωμένος εγκληματίας ο αφηγητής της δεύτερης. Οι αφηγήσεις και των δύο συνθέτουν ένα βιβλίο με ποικίλα αφηγηματικά στοιχεία, όπως η δομή του χρόνου, οι μεταβαλλόμενες απόψεις και ο άμεσος τρόπος που απευθύνονται στον αναγνώστη, που δύσκολα μπορεί να κατηγοριοποιηθεί.

Ο Σιντ Χάμετ – ένας απατεώνας από την Τασμανία του σήμερα, που πουλά σε τουρίστες παλιά έπιπλα που τα έχει κάνει να μοιάζουν με αντίκες – βρίσκει σε ένα παλαιοπωλείο ένα παράξενο βιβλίο με υδατογραφίες ψαριών που περιβάλλονται από πολύχρωμες και σχεδόν ακατανόητες σημειώσεις. Οι σημειώσεις αυτές, που είναι γραμμένες προς όλες τις κατευθύνσεις και σε κάθε κενό σημείο γύρω από τις ζωγραφιές, μοιάζουν να αφηγούνται  μια διαφορετική ιστορία για την ποινική αποικία που υπήρχε στο νησί Σάρα στα ανοιχτά της Τασμανίας στις αρχές του 19^ου αιώνα. Το βιβλίο είναι ένα αληθινό ουράνιο τόξο απίστευτων ιστοριών, ένα ημερολόγιο γεμάτο αντιφάσεις, δύσκολο στην ανάγνωση, αλλά με μια περίεργη ομορφιά. Μια παράξενη και άγρια μαρτυρία που δεν φαίνεται να έχει αρχή ή τέλος, γιατί ο Σιντ Χάμετ βρίσκει συνεχώς νέες σημειώσεις που τον δένουν εμμονικά με το παράξενο αυτό χρονικό που έχει γράψει ένας φυλακισμένος βαρυποινίτης με το όνομα Γουίλιαμ Μπιούλοου Γκουλντ. Τελικά αυτό το περίεργο βιβλίο διαλύεται σχεδόν σε νερό μπροστά στα μάτια του και ο Σιντ Χάμετ αποφασίζει να το ξαναγράψει από μνήμης και να διηγηθεί την ιστορία του.

‘Ονομάζομαι Γουίλιαμ Μπιούλοου Γκούλντ – βαρυποινίτης δολοφόνος και ζωγράφος & πολλά άλλα άνευ σημασίας. Επειδή μου λείπει η αρετή, αναγκάζομαι να σας πω ότι είμαι ο πλέον αναξιόπιστος οδηγός που θα εμπιστευτείτε ποτέ σας, ένας άνθρωπος πεθαμένος πριν της ώρας του, ένας παραχαράκτης που καταδικάστηκε στη ζοφερή αίθουσα του Κακουργιοδικείου του Μπρίστολ εκείνο το αποπνικτικό απόγευμα της 10^ης Ιουλίου 1826 […]’

Πίσω στο μακρινό 1827, ο δεύτερος αφηγητής,  ο Γουίλιαμ Γκουλντ, περιορισμένος σε μια μικρή σπηλιά, σχεδόν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, η οποία πλημμυρίζει δύο φορές την ημέρα λόγω της παλίρροιας, ζωγραφίζει για τον Χειρούργο της αποικίας όλα τα είδη ψαριών της περιοχής, ενώ παράλληλα με κλεμμένο χαρτί και μελάνια που αποκτήθηκαν με τους πιο έξυπνους και αλλόκοτους τρόπους, γράφει κρυφά -επειδή η κάθε είδους αποτύπωση της αποικίας (κείμενα, ζωγραφιές κ.λ.) από τους κρατούμενους απαγορευόταν αυστηρά – την απίστευτη ιστορία της σωφρονιστικής αποικίας. Αυτού του  κολασμένου τόπου όπου ‘ο καθένας θα ήταν συνεπής δεσμοφύλακας του εαυτού του και θα ζούσε σε απόλυτη απομόνωση απ’ όλους τους άλλους’.  Εκεί όπου‘Ο θάνατος αιωρούνταν στη μεστωμένη μυρουδιά της αναμμένης λάσπης, της απολιθωμένης έχθρας, καραδοκούσε στους υγρούς τοίχους, στον αχνό της σάρκας που ξεπετσιαζόταν με το άγγιγμα της γάτας, τόσες και τόσες αναδοσιές άηχων κραυγών, εγκλήματα ανάμεικτα με τ’ αρμυρά δάκρυα μιας βουβής φρίκης […]’

Το παράξενο αυτό χρονικό είναι δομημένο σε δώδεκα κεφάλαια το καθένα από τα οποία είναι γραμμένο με διαφορετικό χρώμα και αντιστοιχεί σε δώδεκα ζωγραφιές ψαριών με χαρακτηριστικά ανθρώπινα. Στις άπειρες ιστορίες και τις χαοτικές αναμνήσεις του ο Γκουλντ γράφει για απαγορευμένους έρωτες και ματαιωμένα όνειρα, για τα απίστευτα βασανιστήρια στο νησί-φυλακή και για τα παιχνίδια εξουσίας των διαχειριστών της ποινικής αποικίας, συστήνοντας ταυτόχρονα τους πολλούς χαρακτήρες που τον περιβάλουν (που τους παρουσιάζει μοναδικά ως σύνθετες και συναρπαστικές καρικατούρες). Κι έτσι στη μέση αυτού του δαιδαλώδους και υπαινικτικού κόσμου και ενώ ξεσκεπάζει από τα πέπλα της σιωπής το κρυμμένο, σκληρό παρελθόν αυτού του τόπου, ο Γκουλντ αναρωτιέται ποια είναι τελικά η αλήθεια και αν ένα ψάρι είναι απλά ένα ψάρι.

Παρόλο που ο Γκουλντ προειδοποιεί από την αρχή για την αναξιοπιστία της αφήγησής του, εντούτοις αυτή η προειδοποίηση ξεχνιέται γρήγορα αφού ο αναγνώστης παρασύρεται από τη δομή των προτάσεων, τους συμβολισμούς, την επιλογή των λέξεων, που συνθέτουν τη λυρική όσο και εκκεντρική αυτή αφήγηση που τον μεταφέρει από τον τρόμο στο γέλιο και από το αλλόκοτο στους φιλοσοφικούς στοχασμούς.

‘Πέστε με όπως θέλετε: το ίδιο κάνουν και άλλοι και είναι κάτι που με αφήνει αδιάφορο· εγώ δεν είμαι αυτό που είμαι. Η ιστορία ενός ανθρώπου έχει ελάχιστη αξία σε τούτη τη ζωή, ένα άχρηστο καβούκι είναι που το κουβαλάει μαζί του, εκεί μέσα μεγαλώνει, εκεί μέσα πεθαίνει. Αυτό τουλάχιστον έλεγε ο διόδους ο ακανθωτός &, όπως πάντα, χώνει το πρησμένο του κεφάλι εκεί που δεν τον σπέρνουν. Αυτό που θα ακολουθήσει μπορεί να είναι, μπορεί και να μην είναι η αληθινή μου ιστορία: όπως και να έχει το πράγμα, δεν έχει και πολλή σημασία. Παρά ταύτα, τώρα που ο διόδους ο ακανθωτός είναι νεκρός & ο γερό Δανός φευγάτος, θέλω απλώς να πω την ιστορία της ασήμαντης ζωγραφικής μου πορείας, πριν τους ακολουθήσω κι εγώ.’

Στον αντίποδα των ρευστών στοιχείων πάνω στα οποία κινείται το ‘Εγχειρίδιο Ιχθύων’ όπως ο χρόνος, η ιστορία, η ταυτότητα ή η εξουσία, ο Φλάναγκαν τοποθετεί την ιστορική αλήθεια για τον ρατσισμό, την ωμότητα και την απανθρωπιά με την οποία αντιμετωπίστηκαν οι ντόπιοι πληθυσμοί από τους αποίκους αλλά και την επισήμανση της μυστηριώδους ομορφιάς στη ζωή και τον κόσμο και την αγάπη, που παρά τη βαρβαρότητα παραμένει λαμπερή και άσβεστη.

Το τέλος αυτού του μυθιστορήματος, δίνει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα σ’ αυτή την πυκνή εξιστόρηση με την κατακερματισμένη πλοκή, με τον λαβύρινθο των χαρακτήρων και των γεγονότων να καταρρέουν προς το τέλος, όταν τα στοιχεία της ιστορίας δεν χωρούν πια σ’ αυτή.

Το ‘Εγχειρίδιο Ιχθύων’ είναι ένα από εκείνα τα βιβλία που απαιτούν μια δεύτερη ίσως και μια τρίτη ανάγνωση για να αποκαλύψει τα μυστικά του. Ένα βιβλίο που μιλάει για περιπέτειες, Ιστορία και  έρωτα που τα υμνεί ενώ ταυτόχρονα τα χλευάζει. Ένα βιβλίο – κραυγή ενάντια στην παραποίηση της ιστορίας και ένα κατηγορώ στη Βρετανική Αυτοκρατορία για τον τρόπο που αντιμετώπισε τις αποικισμένες περιοχές.

Το βιβλίο που επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ (πρωτοεκδόθηκε από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ) αποδόθηκε έξοχα στη γλώσσα μας από την Αθηνά Δημητριάδου η οποία υπογράφει και τον διαφωτιστικό πρόλογο εν είδει ‘εγχειριδίου ανάγνωσης’.

‘Η ζωή του ανθρώπου δεν είναι πρόοδος, όπως αποδίδεται συμβατικά στους πίνακες με ιστορικά θέματα, ούτε αλληλουχία γεγονότων που μπορεί να τα απαριθμήσει κανείς & αφού τα βάλει στη σωστή τους σειρά να τα κατανοήσει. Θα έλεγα ότι μάλλον είναι μια σειρά μετασχηματισμών, από τους οποίους μερικοί είναι άμεσοι & συγκλονιστικοί, άλλοι τόσο αργοί που περνούν απαρατήρητοι, κι όμως τόσο ολοκληρωμένοι & τρομακτικοί ώστε στο τέλος της ζωής του ο άνθρωπος να αναζητάει μάταια στη μνήμη του κάποια στιγμή αντιστοιχίας του εαυτού του στην ηλικία της λήθης & του εαυτού του στα νιάτα του.’