Το ‘Γράμμα στον πατέρα’ του Φραντς Κάφκα (Franz Kafka 1883-1924) είναι ένα από τα πιο δυνατά κείμενα στην παγκόσμια λογοτεχνία.  Σ’αυτή την πολυσέλιδη επιστολή ο συγγραφέας μιλάει για τα παιδικά τραύματα και τις συνέπειές τους και κάνει ένα αναδρομικό ταξίδι στη ζωή του, προσπαθώντας να αναλύσει τους λόγους της αποξένωσης και της εχθρότητας με τον πατέρα του. Οι σχέσεις πατέρα – γιού ήταν ένα θέμα με το οποίο ασχολήθηκε με εξαιρετική ενδοσκοπική διορατικότητα ο Κάφκα και σε άλλα του έργα όπως η Δίκη και ο Πύργος, κανένα όμως δεν φτάνει την συγκεκριμένη επιστολή σε αυτο-αποκάλυψη.

Όπως γράφει και ο Β. Τσάλης στο επίμετρο της τελευταίας έκδοσης του βιβλίου (εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Νοέμ.2019) ‘Το Γράμμα στον πατέρα αποτελεί μια άμεση φιλόδοξη προσπάθεια να αποκτήσει ο Κάφκα ευρύτερη εποπτεία και να τιθασεύσει με αυτό τον τρόπο βιώματα, τα οποία κατανοούμε ως κρίσιμα και αποφασιστικής σημασίας για τη ζωή του. Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να θεωρηθεί ως κείμενο «κλειδί» για την ερμηνεία σημαντικού μέρους του έργου του και εντέλει ως μια προσπάθεια σύνταξης ενός είδους αυτοβιογραφίας.’

Αφορμή για τη σύνταξη αυτής της επιστολής ήταν η πρόθεση του Κάφκα να παντρευτεί τη Γιούλιε Βόριτσεκ και η αντίρρηση του πατέρα του λόγω της καταγωγής της Γιούλιε. Ο Χέρμαν Κάφκα εναντιώθηκε σθεναρά στην πραγματοποίηση αυτού του γάμου και αυτή η δυναμική αποδοκιμασία του οδήγησε στην πλήρη απομάκρυνση του Κάφκα από τον πατέρα του. Τον Νοέμβριο του 2019 ο 36χρονος τότε Φράντς Κάφκα πηγαίνει στο Σέλεζεν, ένα χωριό γύρω στα 60 χιλιόμετρα βόρεια της Πράγας και γράφει το ‘Γράμμα στον πατέρα’ που δεν έμελλε ποτέ να φτάσει στον αποδέκτη του – ένα μετρημένο αλλά έντονο ξέσπασμα αγωνίας και απογοήτευσης που συσσωρεύονταν μέσα του για 30 χρόνια. Η πικρία για την έλλειψη υποστήριξης  και ο ανταγωνισμός με τον πατέρα του είχε πάρει τόσο μεγάλες διαστάσεις μέσα του που ο Χέρμαν Κάφκα ήταν το επίκεντρο σε αρκετά από τα έργα του.

«Πολυαγαπημένε πατέρα,

Κάποια στιγμή, προσφάτως, με ρώτησες γιατί ισχυρίζομαι ότι σε φοβάμαι. Δεν ήξερα, ως συνήθως, τι να απαντήσω, εν μέρει ακριβώς εξαιτίας του φόβου που αισθάνομαι απέναντί σου, εν μέρει διότι, για να αιτιολογήσω αυτό τον φόβο, θα έπρεπε να παραθέσω πολύ περισσότερες λεπτομέρειες απ’ όσες λίγο πολύ θα μπορούσα να συγκρατήσω στη μνήμη μου καθώς θα μιλούσα. Και αν τώρα εδώ προσπαθώ να σου απαντήσω γραπτώς, αυτό το εγχείρημα θα είναι επίσης ατελές, επειδή ακόμα και κατά τη διάρκεια της πράξης της γραφής ο φόβος και τα παρελκόμενά του με εμποδίζουν και, γενικώς, επειδή το μέγεθος αυτού του ζητήματος υπερβαίνει κατά πολύ τη μνήμη μου και τη λογική μου.»

Ο Χέρμαν Κάφκα καταγόταν από ένα χωριό μακριά από την Πράγα, τόσο σε απόσταση όσο και σε πολιτισμό. Γιός χασάπη που αναγκάστηκε να δουλεύει από 14 ετών, κατάφερε να μετακομίσει στην πρωτεύουσα και να παντρευτεί με την Γιούλιε Λέβι, κόρη αστών εβραίων. Ο Χέρμαν δούλεψε σκληρά σε όλη του τη ζωή και πρόσφερε στον γιό του την εκπαίδευση που δεν έλαβε ο ίδιος για να μπορέσει κάποτε να τον διαδεχθεί στην οικογενειακή επιχείρηση.

Ο Κάφκα γράφει ότι ο πατέρας του είναι ‘ένας πραγματικός Κάφκα σε δυναμικότητα, υγεία, όρεξη, κέφι, ρητορική δεινότητα, αυταρέσκεια, ευεξία, αντοχή, πνευματική διαύγεια, ανθρωπογνωσία, κάποια γενναιοδωρία, και, φυσικά, με όλα τα σφάλματα και τις αδυναμίες που αποτελούν συνοδευτικά φαινόμενα αυτών των προτερημάτων, και στα οποία σε παρασύρει η ιδιοσυγκρασία σου και, μερικές φορές, ο οξύθυμος χαρακτήρας σου.’ Ενώ για τον εαυτό του λέει ότι είναι ‘ένας Λέβι με ένα ορισμένο καφκικό υπόβαθρο, ο οποίος, όμως, δεν κινητοποιείται από την καφκική ζωτική, επιχειρηματική, κατακτητική βούληση, αλλά από ένα λεβικό κεντρί, του οποίου η επίδραση είναι πιο μυστική, πιο συνεσταλμένη, στρέφεται προς διαφορετικές κατευθύνσεις και συχνά παραιτείται’.

Η αγωνία που προκύπτει από αυτή την ανισότητα των ιδιοσυγκρασιών των δύο αντρών, συμπληρώνεται καίρια με τη διαφορά εξουσίας μεταξύ γονέα και παιδιού η οποία επιβάλλεται με διάφορους βαθμούς δύναμης, που έχουν σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί στον Καφκα, σαν παιδί, η εντύπωση ότι η εκδοχή της πραγματικότητας του πατέρα είναι πάντα σωστή απλά λόγω εξουσίας, ενώ η δική του είναι πάντα λάθος λόγω υποταγής. Με ένα τέτοιο κλασικό κύκλο κατηγοριών και απολογιών ενός παιδιού που προσπαθεί να κατανοήσει την οδυνηρή συμπεριφορά ενός γονέα, ο Κάφκα παρουσιάζει τις αδυναμίες του πατέρα του χρεώνοντάς του ίσα μέρη πόνου και συμπόνιας.

‘Πάντως, ήμασταν τόσο διαφορετικοί και, λόγω αυτής της διαφοράς μας, τόσο επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλο, ώστε αν ήθελε κάποιος να κάνει μια πρόβλεψη πώς θα αντιμετωπίζαμε ο ένας τον άλλο, εγώ, το αργά αναπτυσσόμενο παιδί, και εσύ, ο κατασταλαγμένος άντρας, θα μπορούσε εύλογα να υποθέσει ότι εσύ απλώς θα με συνέθλιβες, ώστε να μην απομείνει τίποτε από μένα.’

Ο Κάφκα παρατηρεί την ιδιαίτερα καταπιεστική πνευματική κυριαρχία του πατέρα του και τονίζει το μεγάλο βάρος των παιδιών των οποίων οι γονείς κατάφεραν να περάσουν από τη φτώχεια στην κοινωνική και οικονομική επιτυχία βασισμένοι στις δικές τους δυνάμεις. ‘Από την πολυθρόνα σου κυβερνούσες τον κόσμο. Η δική σου γνώμη ήταν η σωστή, κάθε άλλη ήταν τρελή, εκκεντρική, παράλογη, αφύσικη.[…] Όλες μου η σκέψεις ήταν υποταγμένες στο δικό σου βαρύ αποτύπωμα.

Για τη μητέρα του ο Κάφκα αναφέρει ότι η ηρεμία και ο λόγος της ήταν ένα σοβαρό αντίβαρο στον πατρικό δεσποτισμό αλλά οι προσπάθειές της να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του συζύγου της μάλλον δυσκόλεψαν τον Φράντς να πλησιάσει τον πατέρα του παρά διευκόλυναν στην εξομάλυνση της σχέσης τους.

Σε κάποιο βαθμό, όλα τα έργα του Κάφκα φέρουν το αλάνθαστο αποτύπωμα του νευρικού αγώνα μεταξύ της ταπεινοφροσύνης και της υπερευαισθησίας που κληρονόμησε από τη μητέρα του και της χυδαιότητας και της επιπολαιότητας του πατέρα του, ο οποίος αντιμετώπισε τις συγγραφικές φιλοδοξίες του γιου του με αδιαφορία και, μερικές φορές, με περιφρόνηση.

Ο πατέρας υποτιμά συνεχώς τον γιό του. Ό,τι υποστηρίζει ο Φράντς, ό,τι τον ενθουσιάζει και τον εμπνέει, ο πατέρας το υπονομεύει. Γελοιοποιεί τα ενδιαφέροντά του και μιλά περιφρονητικά για τους φίλους του ακόμη κι αν δεν τους γνωρίζει. Οι κανόνες που βάζει στα παιδιά του δεν ισχύουν για τον ίδιο. Για παράδειγμα ο Κάφκα περιγράφει τους κανόνες που έβαζε ο πατέρας του για το φαγητό ενώ ο ίδιος συμπεριφερόταν χυδαία ακόμη και στο τραπέζι.

Σαν συνέπεια αυτής της συμπεριφοράς του πατέρα του ο Κάφκα βυθίζεται στην αβεβαιότητα η οποία του ανοίγει το δρόμο σε κάθε είδους υποχονδρία. Όλη η διαδρομή των απογοητεύσεων και της ανασφάλειας περιγράφεται σαν θρήνος από τον συγγραφέα και χρεώνεται στον χαρακτήρα του πατέρα και τις παιδαγωγικές του μεθόδους. ‘Αυτό που χρειαζόμουν ήταν λίγη ενθάρρυνση, λίγη ευμενή διάθεση, λίγο ανοιχτό ορίζοντα, αντί γι’ αυτό μου απέκλειες, με καλή πρόθεση βέβαια, κάθε διαφορετική επιλογή.’

Προς το τέλος της επιστολής ο Κάφκα γράφει ότι ενώ η ιδέα του γάμου και της οικογένειας του φαινόταν πάντα ελκυστική αφού ‘ο γάμος αποτελεί την ασφαλέστερη  εγγύηση για τον πλέον ριζικό απογαλακτισμό και την ανεξαρτησία’, πλέον έχει εγκαταλείψει αυτή την ελπίδα μια που ακόμα και σ’ αυτό τον τομέα αναγνωρίζει ότι κινείται επηρεαζόμενος από την παρουσία του πατέρα του ‘ο γάμος είναι μεν το μέγιστο και διασφαλίζει την πλέον έντιμη ανεξαρτησία, όμως ταυτόχρονα βρίσκεται σε συνάφεια με σένα.’

Ολόκληρη η επιστολή του Κάφκα προς τον πατέρα του είναι ένα παράπονο και μια διαμαρτυρία για την έλλειψη ενθάρρυνσης και κατανόησης από έναν πατέρα που δεν είχε μεν κακές προθέσεις αλλά δυστυχώς κατάφερε να εγκλωβίσει το παιδί του σ’ ένα σύμπλεγμα ενοχής που ανιχνεύεται συχνά στους κεντρικούς ήρωες του συγγραφέα.

Το πολύ σημαντικό αυτό έργο του Φραντς Κάφκα κυκλοφορεί, 100 χρόνια μετά τη συγγραφή του, από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ σε μετάφραση και επίμετρο Βασίλη Τσαλή.

Εκδόσεις : ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Το βιβλίο ‘Γράμμα στον πατέρα’ συζητήθηκε στη Λέσχη Ανάγνωσης Passe Partout Reading στις 15 Ιουλίου 2020.