Ο Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ (Hjalmar Söderberg 1869-1941) είναι ένας από τους πιο διακεκριμένους Σκανδιναβούς μυθιστοριογράφους. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Στοκχόλμη ενώ πέρασε τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια της ζωής του στην Κοπεγχάγη. Αφού εργάστηκε ως δημόσιος υπάλληλος και αργότερα ως δημοσιογράφος αφιερώθηκε τελικά στη λογοτεχνία. Εκτός από τα μυθιστορήματα έγραψε διηγήματα και θεατρικά έργα, καθώς και λογοτεχνική κριτική και φιλοσοφικά έργα για τη θρησκεία. Το μυθιστόρημα ‘Δόκτωρ Γκλας’ –που θεωρείται το αριστούργημά του – δημοσιεύθηκε το 1905 και προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων για τις απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό για την ευθανασία, την έκτρωση και το φόνο. Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα όμως το βιβλίο διαβάζεται με το ενδιαφέρον ενός σύγχρονου ψυχολογικού θρίλερ.

Ο Τύκο Γκάμπριελ Γκλας, ένας σεβαστός γιατρός στη Στοκχόλμη των αρχών του προηγούμενου αιώνα είναι ο βασικός χαρακτήρας του βιβλίου και ο αφηγητής της ιστορίας. Ένας μοναχικός γιατρός χαμένος σε μελαγχολικές, αναλυτικές και φιλοσοφικές σκέψεις. Ένας άντρας χωρίς οικογένεια, που αναζητά την ομορφιά σε όλα γύρω του.

Αναμφίβολα ο Γκλας είναι ένας ενδιαφέρων χαρακτήρας. Είναι σημαντικό ότι ο Σέντερμπεργκ επέλεξε έναν γιατρό ως πρωταγωνιστή της ιστορίας του παρόλο που από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου καταλαβαίνουμε ότι ο Γκλας δεν διακατέχεται από τις αρχές που πρέπει να διέπουν όποιον ασκεί αυτό το λειτούργημα. Αν και το επάγγελμά του είναι αφιερωμένο στη διάσωση ζωών ο ίδιος πιστεύει ότι η έννοια της αξίας της ανθρώπινης ζωής είναι μια υποκρισία ‘Ο κόσμος βλέπεις βρίθει από ανθρώπινες ζωές. Και ποτέ κανείς δεν έχει δώσει την πραγματική σημασία σε ξένες, άγνωστες, αόρατες ανθρώπινες ζωές, με εξαίρεση ίσως κάποιους γελοίους φιλανθρώπους.’ Όσο για το καθήκον πιστεύει ότι ‘δεν είναι τίποτε άλλο από ένα εξαιρετικό προπέτασμα πίσω από το οποίο μπορεί κανείς να κρυφτεί για να αποφύγει να κάνει αυτό που κανονικά θα έπρεπε να κάνει.’

Έχει στο συρτάρι του γραφείου του χάπια κυανιούχου καλίου, για να τα χρησιμοποιήσει ο ίδιος, αν και όταν βρεθεί σε τέτοια ανάγκη ενώ εντυπωσιακές είναι και οι απόψεις του για το θέμα της ευθανασίας. ‘Κι εγώ δεν ξέρω πόσους δυστυχισμένους έχω δει, που, χωρίς να έχω την παραμικρή αμφιβολία για την πράξη μου, θα μπορούσα να τους προμηθεύσω ένα από αυτά τα χάπια αν το προσωπικό μου συμφέρον και ο σεβασμός προς την αστυνομία δεν υπερνικούσαν τη φιλευσπλαχνία μου – κάτι που συμβαίνει και σε άλλους καλούς ανθρώπους. Κι όμως, στο πλαίσιο του λειτουργήματός μου, έχω βαλθεί να διατηρήσω στη ζωή πολύ άχρηστο, κατεστραμμένο ανθρώπινο υλικό που έχει απολέσει πλέον κάθε ελπίδα – και μάλιστα χωρίς να ντραπώ να πληρωθώ για αυτές μου τις υπηρεσίες. […] Θα έρθει -και πρέπει να έρθει – εκείνη η μέρα που το δικαίωμα του ανθρώπου στην ευθανασία θα αναγνωριστεί ως πιο βασικό και θεμελιώδες από το δικαίωμα της ψήφου.’ Αλλά αυτό το κομμάτι της προνοητικής σκέψης αποδεικνύεται βολικό όταν αποφασίζει να τερματίσει τη ζωή κάποιου άλλου.

Αυτός ο άλλος είναι ο πάστορας Γκρεγκόριους. Παντρεμένος με μια όμορφη και αρκετά μικρότερή του γυναίκα, τη Χέλγκα, προκαλεί αποστροφή στον Γκλας. Τα επίθετα ‘αηδιαστικός’ και ‘αποκρουστικός μύκητας’ συνοδεύουν κάθε αναφορά του σ’ αυτόν.  Όταν η σύζυγος του πάστορα προστρέχει για βοήθεια στον Δόκτορα Γκλας, επειδή βρίσκει τις σεξουαλικές απαιτήσεις του συζύγου της απωθητικές, εκείνος βρίσκει σ’ αυτό το αίτημα τη διέξοδο στην ανία που χαρακτηρίζει τη ζωή του και την ευκαιρία να κάνει επιτέλους κάτι πραγματικά μεγάλο και σημαντικό. Της υπόσχεται λοιπόν ότι θα τη βοηθήσει. Αλλά πώς; Η σκέψη γυρίζει στο μυαλό του και τον δελεάζει πριν ακόμα καλοσχηματιστεί στο μυαλό του αυτό που τελικά θα κάνει.

‘Αναρωτιέμαι πώς να είναι να έχεις κάνει κάτι κακό και να το μετανιώσεις’

Το ενδιαφέρον του Γκλας για τη Χέλγκα είναι έντονο παρόλο που ξέρει ότι εκείνη είναι ερωτευμένη με άλλον. Ο Γκλας στα τριάντα του χρόνια παραμένει ανέραστος και η ερωτική πράξη του προκαλεί αποστροφή πιστεύοντας ότι δεν έχει τίποτα το όμορφο και το αξιοπρεπές. Ιδανικά θα ήθελε να υπάρχει ένας άλλος τρόπος έκφρασης του πόθου. ‘Μια πράξη που θα μπορούσε ενδεχομένως να πραγματοποιηθεί μέσα στην εκκλησία, μπροστά στα μάτια όλων, αντί στο σκοτάδι και στη μοναξιά’. Ενδιαφέρεται λοιπόν για τη Χέλγκα αλλά χωρίς καμία πρόθεση να τη διεκδικήσει αφού μπορεί να δείξει ενδιαφέρον μόνο για τις γυναίκες που είναι ήδη ερωτευμένες με άλλους, καθώς φωτίζονται από μια ιδιαίτερη λάμψη. Στο όνομα λοιπόν όσων πιστεύει για το θεσμό του γάμου και τα δικαιώματα που δίνει στους συζύγους αλλά και λόγω του ρομαντικού του ενδιαφέροντος για τη Χέλγκα, ο Γκλας αναζητά τρόπο να προχωρήσει στη μοναδική λύση για το πρόβλημα.

Αρχικά προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα της Χέλγκα λέγοντας στον σύζυγό της ότι είναι άρρωστη και πρέπει να μείνει μόνη της, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στη συνέχεια συμβουλεύει τον Γκρεγκόριους να απέχει από τα συζυγικά του καθήκοντα  επειδή η υγεία του είναι σε κίνδυνο. Όταν και αυτό δεν πείθει τον Γκρεγκόριους, αρχίζει να σχεδιάζει τη δολοφονία του αφού σ’ αυτή τη λύση βρίσκει την ευκαιρία για τη μεγάλη- τη δική του πράξη ‘Να τι έγινε: έψαχνα μια πράξη, έψαχνα απελπισμένα να κάνω κάτι. Μήπως τελικά αυτή είναι η πράξη-η δική μου πράξη; Αυτό που πρέπει να γίνει, αυτό που μόνο εγώ βλέπω ότι πρέπει να γίνει και που κανείς άλλος δεν μπορεί ή δεν τολμάει να το κάνει, εκτός από μένα;’

Η λογική του Γκλας είναι συναρπαστική. Ο φόνος που τελικά διαπράττει είναι αναμφισβήτητα μια επέκταση του καθήκοντός του να θεραπεύσει. Ο Γκρεγκόριους εκπροσωπεί τις στάσεις και τις πεποιθήσεις που απορρίπτει ο Γκλας. Οι κοινωνικοί κανόνες της εποχής του, που υπαγορεύονται κυρίως από την προτεσταντική εκκλησία, εμποδίζουν, κατά τη γνώμη του, τους ανθρώπους να ευτυχήσουν. Επιπλέον ο Γκλας – εκτός από τα δικά του σεξουαλικά ζητήματα – είναι και ένας άνθρωπος βαθιά δυστυχισμένος, ένας άνθρωπος που αισθάνεται ότι δεν τον αγαπούν και μέσα απ’ αυτά τα συναισθήματα αντιμετωπίζει και τον κόσμο γύρω του.

‘Τίποτα δεν μειώνει και δεν καταρρακώνει έναν άνθρωπο όσο το να ξέρει ότι δεν τον αγαπούν. […] Όλοι μας θέλουμε να μας αγαπούν· εάν αυτό δεν γίνεται, τότε έστω να μας θαυμάζουν· εάν κι αυτό δεν γίνεται, τότε να μας φοβούνται· εάν ούτε αυτό γίνεται, τότε να μας μισούν και να μας περιφρονούν. Θέλουμε οι άλλοι να νιώθουν κάτι για μας. Η ψυχή μας τρέμει το κενό. Θέλει την επαφή, χωρίς να λογαριάζει το τίμημα.’

Οι συζητήσεις του Γκλας με τον εαυτό του προσθέτουν πολύ βάθος και ενδιαφέρον στο μυθιστόρημα και, κυρίως, στον χαρακτήρα. Ως δολοφόνος, ο Γκλας, είναι πραγματικά μια αξιοθαύμαστη φιγούρα, στην πραγματικότητα, όπως αντικατοπτρίζει τη θλιβερή του παιδική ηλικία, τον καταπιεστικό πατέρα του, τα χαμένα του όνειρα αγάπης. Η αγάπη και ο πόθος φαίνεται να αναμειγνύονται απελπισμένα, στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις μνήμες του, με το μίσος και την αηδία. Η αφήγηση γίνεται μέσα από τις σελίδες του προσωπικού του ημερολογίου και από τις συζητήσεις του με φίλους και ασθενείς και ο Γκλας έχει τον απόλυτο έλεγχο της ιστορίας που αφηγείται καθώς επιλέγει τι να βάλει στο ημερολόγιό του και τι να παραλείψει. ‘Τα όσα γράφω σε αυτό το χαρτί δεν είναι κάποιου είδους εξομολόγηση. Σε ποιόν να εξομολογηθώ άλλωστε; Δεν τα λέω όλα για τον εαυτό μου, λέω μόνο αυτά που κρίνω κατάλληλα να ειπωθούν. Ψέματα πάντως δεν λέω. Δεν μπορώ να διώξω το κακό από την ψυχή μου με ψέματα, αν η ψυχή μου είναι άθλια.’

Πέρα από τον βασικό χαρακτήρα του όμως το βιβλίο εντυπώνεται στο μυαλό του αναγνώστη και με την υποβλητική του ατμόσφαιρα. Ο ίδιος ο Γκλας αισθάνεται ότι ζει σε ένα όνειρο και ξυπνά από εφιάλτες. Οι αναφορές του στην αφόρητη αφρικανική ζέστη, στον μεγάλο μπλε φωτεινό ουρανό, στα όνειρα για την αγαπημένη της νιότης του που πνίγηκε, στους διαλόγους με τον άλλο του εαυτό, είναι κάποια από τα στοιχεία αυτής της ατμόσφαιρας.

Το μυθιστόρημα ‘Δόκτωρ Γκλας’ είναι ένα σύνθετο μυθιστόρημα που δεν κατηγοριοποιείται εύκολα. Είναι ένα βιβλίο με ηθικούς και φιλοσοφικούς προβληματισμούς, μια ιστορία για ένα έγκλημα, για μια ιστορία αγάπης ή μια κοινωνική κριτική της εποχής;  Με τον βασικό του ήρωα να παραμένει παγωμένος σαν το χιόνι που αρχίζει να πέφτει έξω, σηματοδοτώντας τον χειμώνα που ξεκινά τόσο στη φύση όσο και σε κάποιες καρδιές, το βιβλίο δεν προσφέρει απλές λύσεις στις ερωτήσεις που θέτει. Αντίθετα, ζητά από τους αναγνώστες να σχηματίσουν τις δικές τους απόψεις.

Το βιβλίο ‘Δόκτωρ Γκλας’ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Printa σε μετάφραση Αγγελικής Νάτση ενώ στο επίμετρο περιλαμβάνονται σχόλια της Μάργκαρετ Άτγουντ και της μεταφράστριας καθώς και εκτενές βιογραφικό σημείωμα και εργογραφία του συγγραφέα.

Εκδόσεις : Printa

Το βιβλίο ‘Δόκτωρ Γκλας’ συζητήθηκε στη Λέσχη Ανάγνωσης Passe Partout Reading στις 23 Οκτωβρίου 2019.

Καλεσμένος της Λέσχης ήταν ο σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας Στρατής Πανούριος ο οποίος έχει διασκευάσει και σκηνοθετήσει το έργο για το θέατρο.