Τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 2022, μια από τις πιο σημαντικές πένες του σύγχρονου λογοτεχνικού λόγου, ο Κολομβιανός συγγραφέας Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες (Juan Gabriel Vasquez, Μπογκοτά 1973 -) , ως επισκέπτης καθηγητής στην έδρα Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Weidenfeld του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έδωσε τέσσερις διαλέξεις στις οποίες διερευνά κατά πόσο η μυθοπλασία προσφέρει έναν μοναδικό τρόπο ερμηνείας της ζωής που δεν μπορεί να βρεθεί αλλού. Ακολουθώντας τη ρήση του Μαρσέλ Προυστ ότι «ένας συγγραφέας οφείλει να εργάζεται σαν μεταφραστής», υποστηρίζει ότι ο συγγραφέας παρατηρώντας τις ζωές άλλων ανθρώπων, μεταφέρει μέσω των λέξεων την ανθρώπινη εμπειρία -αυτό που σκέφτηκαν, αισθάνθηκαν και δημιούργησαν αυτά τα άτομα. Έτσι, ο τελικός ρόλος ενός μυθιστοριογράφου συγγραφέα είναι « η μετάφραση του κόσμου ».

Οι τέσσερις αυτές διαλέξεις αποτελούν το βιβλίο «Η Μετάφραση του Κόσμου» (εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ μεταφ. Αχ. Κυριακίδης) και όπως γράφει ο Βάσκες στον πρόλογό του διαβάζονται ‘σαν ημερολογιακές καταγραφές στο σημειωματάριο ενός μυθιστοριογράφου, γραμμένες και επεξεργασμένες για να συναντήσουν απαντήσεις ή, αν όχι, για να διατυπώσουν σωστά τα ερωτήματα’ γύρω από τη φύση και τον σκοπό της μυθοπλασίας.

Μέσα από ένα συναρπαστικό μοτίβο περιπλάνησης και έρευνας σε τόπους, χαρακτήρες, πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, έγγραφα και μια μεγάλη λίστα σημαντικών λογοτεχνών ο Βάσκες μας διδάσκει τον τρόπο για να ερμηνεύουμε τον κόσμο με πιο σύνθετους όρους, αναδεικνύοντας την αξία της λογοτεχνίας στη διαμόρφωση κριτικής και ηθικής συνείδησης.

Οι τίτλοι των διαλέξεων, που απηχούν και το θέμα τους, μας προσκαλούν να εξετάσουμε τη συμβολή του μυθιστορήματος από τέσσερις οπτικές γωνίες: τη μετατόπιση του βλέμματος, την επίγνωση του χρόνου, την εξερεύνηση των μυστηρίων της ύπαρξης και την έκφραση της ελευθερίας του λόγου. 

Στην πρώτη διάλεξη, Το βλέμμα των άλλων, ο Βάσκες εξετάζει τη σημασία της οπτικής γωνίας στη συγγραφή. Επικαλούμενος τη Χάνα Άρεντ και τη θέση της περί της ‘τοποθέτησης του εαυτού στη θέση του άλλου’—μια ενεργή διαδικασία αντίληψης, πέρα από την απλή ενσυναίσθηση καταλήγει ότι η ικανότητα των συγγραφέων να ‘διεισδύουν σε μια ξένη πραγματικότητα, μιαν άγνωστη και σκοτεινή πραγματικότητα και να δουν τον κόσμο από εκεί’  απαιτεί ισχυρή φαντασία και μια ηθική ευελιξία.

Συντάσσεται, επίσης, με τον Προυστ που υποστήριζε ότι ο συγγραφέας γεννιέται όταν αρχίζει να παρατηρεί προσεκτικά τους ανθρώπους, και ο καλλιτέχνης όταν μαθαίνει να τους ερμηνεύει. Η λογοτεχνία, για τον ίδιο, δεν είναι απλώς αναπαράσταση της ζωής· είναι η ουσία της.

Τέλος, συμπεραίνει ότι η παρόλο που η μυθοπλασία μοιάζει με εξαπάτηση, ενεργοποιεί μοναδικούς μηχανισμούς γνώσης μέσω της γλώσσας. ‘Η μυθοπλασία είναι μια απάτη, φυσικά, αλλά χάρη σ’ αυτή την απάτη ενεργοποιούμε μηχανισμούς γνώσης που είναι εφικτοί μόνο στη γλώσσα και δια της γλώσσας’ .

Στη δεύτερη διάλεξη με τίτλο Χρόνος και μυθοπλασία, ο Βάσκες εξετάζει πώς η μυθοπλασία μπορεί να φωτίσει πτυχές της Ιστορίας που συχνά παραμένουν σκοτεινές ή αποσιωπημένες. Ανάλογα με την οπτική, οι αφηγήσεις του παρελθόντος διαφοροποιούνται, και το μυθιστόρημα προσφέρει ένα πεδίο όπου αυτές οι εναλλακτικές φωνές μπορούν να αναδυθούν, να μετατραπεί δηλαδή -όπως γράφει ο Μίλαν Κούντερα – το ιστορικό πλαίσιο σε υπαρξιακό προβληματισμό.

Ο Βάσκες βλέπει το μυθιστόρημα ως τόπο αποκάλυψης του αφανέρωτου, όπου η λήθη μπορεί να καμφθεί μέσω της μνήμης, και η επιβεβλημένη ιστορική αφήγηση να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Η λογοτεχνία, σε αυτή την προοπτική, γίνεται χώρος αντίστασης απέναντι στη λογοκρισία και την προπαγάνδα.

‘Το μυθιστόρημα δεν είναι μόνο ο τόπος όπου ανακαλούμε το παρελθόν και το φυλάμε · είναι και η επικράτεια του δυνητικού όπου η κρυφή πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας μπορεί ν’ αναδυθεί στην επιφάνεια, όπου το αόρατο γίνεται ορατό και όπου, υπό ευρύτερη έννοια, τις εκδοχές της Ιστορίας που μας έχουν επιβληθεί μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε, να τις αμφισβητήσουμε, να τις διαψεύσουμε, να τις απαξιώσουμε. Ίσως η ανάμνηση αυτού που θα μπορούσε να έχει συμβεί είναι και ένας τρόπος να διασώσουμε εκείνο που έχει διαγράψει η επίσημη εκδοχή.’

Στην τρίτη διάλεξη,  Αφήγηση του μυστηρίου, η μυθοπλασία παρουσιάζεται ως το μέσο διείσδυσης στο βάθος του ανθρώπινου μυστηρίου. Ο Βάσκες θεωρεί ότι το μυθιστόρημα αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο για μια ειλικρινή, βαθιά όσο και αντιφατική διερεύνηση της ανθρώπινης φύσης.

Η συγγραφή ενός μυθιστορήματος, όπως υποστηρίζει, είναι πρωτίστως αναζήτηση μορφής. Η «φόρμα» – η δομή, ο τρόπος αφήγησης, οι στιλιστικές επιλογές— δεν είναι απλώς μέσο έκφρασης αλλά η βάση της ίδιας της ερμηνευτικής συνθήκης και σύμβολο ηθικής στάσης απέναντι στον κόσμο.

Στην τελευταία του διάλεξη, Για την ελευθερία, τονίζει τη ριζοσπαστική διάσταση του μυθιστορήματος. Σε μια εποχή όπου κυριαρχούν οι μηχανισμοί των φίλτρων και η  αυτολογοκρισία, το μυθιστόρημα προσφέρει χώρο για αβεβαιότητα, για ερωτήματα χωρίς απαντήσεις, για την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης σκέψης. ‘Το μόνο που μπορεί να προσφέρει [η μυθοπλασία] είναι ελευθερία: ελευθερία σκέψης, ελευθερία κρίσης, ελευθερία από διαφόρων ειδών προσηλυτισμούς που μας κατατρύχουν και μας διεκδικούν.’ Η μυθοπλασία, κατά τον Βάσκες, είναι αγώνας ενάντια στη σιωπή·είναι η μεταγραφή της Ιστορίας σε όρους της υποκειμενικής, βιωμένης εμπειρίας, κι έτσι συνεισφέρει στη διεύρυνση της αλήθειας.

Το δοκίμιο Η Μετάφραση του Κόσμου μας προσκαλεί ως αναγνώστες να αναστοχαστούμε τη δύναμη της λογοτεχνίας. Με παραδείγματα από την παγκόσμια γραμματεία και τις τέχνες, ο Βάσκες συνθέτει μια προσεκτική περιδιάβαση στη σχέση μυθοπλασίας, ιστορίας και ηθικής και μάς προτρέπει να κοιτάξουμε τον κόσμο με άλλα μάτια, να ακούσουμε τον «άλλο» και να αναγνωρίσουμε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα από το πρίσμα της λογοτεχνίας.