‘Ζαμπόρ ή οι ψαλμοί’ είναι ο τίτλος του δεύτερου βιβλίου του Αλγερινού συγγραφέα Καμέλ Νταούντ (Kamel Daoud, Mostaganem 1970 -) που γνωρίσαμε πριν λίγα χρόνια με το βιβλίο ‘Μερσώ, ο άλλος ξένος’, ένα έξοχο πολιτικό μυθιστόρημα για το αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας στο οποίο έδινε φωνή και ταυτότητα στο θύμα του Μερσώ,  του ήρωα του Αλμπέρ Καμύ στον ‘Ξένο’.

Το βιβλίο ‘Ζαμπόρ ή οι ψαλμοί’ είναι η ιστορία της ζωής ενός ασυνήθιστου ανθρώπου που ανακάλυψε στη λογοτεχνία μια τεχνική επιβίωσης. Εδώ, ο Νταούντ στρέφει το βλέμμα του στην Αλγερινή συντηρητική κοινωνία και αμφισβητεί ανοιχτά τις κοσμικές πεποιθήσεις της που ακολουθούν σε  μεγάλο βαθμό τις ηθικολογικές και διδακτικές πτυχές της θρησκείας. Το κύριο θέμα του βιβλίου είναι η γλώσσα και η γραφή τόσο ως εργαλεία υποταγής όσο και ως  μέσα άμυνας και πνευματικής απελευθέρωσης.

‘Το ότι η γραφή ήρθε στον κόσμο με τόσο οικουμενικό τρόπο αποδεικνύει πως είναι ένα ισχυρό μέσο ενάντια στον θάνατο και όχι μονάχα ένα εργαλείο για τους καταστιχογράφους της Μεσοποταμίας. Η γραφή είναι η πρώτη επανάσταση, η πραγματική φλόγα που εκλάπη και κρύφτηκε στο μελάνι, για να μην καιγόμαστε απ’ αυτήν.’

Ο Ζαμπόρ, ο ήρωας της ιστορίας γεννήθηκε σε πλούσια οικογένεια αλλά αποπέμφθηκε από αυτή νωρίς χάνοντας και τη μητέρα του, όταν ο πατέρας του, ο Χατζ Ιμπραήμ,  τους εγκατέλειψε στην έρημο χωρίς φαγητό και νερό. Τον Ζαμπόρ τον μεγάλωσε η θεία του Χάτζερ σ΄ ένα φτωχικό σπίτι στην άκρη του χωριού.

Σχεδόν τριάντα χρονών πια, ο Ζαμπόρ είναι ένας άντρας ανύπαντρος, ακόμη παρθένος, μοναχικός, με ένα χωλό πόδι και μια τρεμουλιαστή φωνή, ένας γεννημένος μουσουλμάνος που όμως ελάχιστο δέσιμο αισθάνεται με τις διδαχές του Κορανίου. Είναι ο περίεργος του χωριού, αυτός που ανέχονται μόνο λόγω του κύρους του πατέρα του. Το όνομα που του δόθηκε ήταν Ισμαήλ. Εκείνος επέλεξε να ονομάζεται Ζαμπόρ -όπως και το βιβλίο των ψαλμών του Δαυίδ – ένα όνομα που όταν κατάφερε να το γράψει στο χαρτί ανακάλυψε ότι η γραφή έχει τη δύναμη να νικήσει το πεπρωμένο.  

Ο συγγραφέας υφαίνει σε όλη την αφήγησή του περιστατικά με βιβλικούς υπαινιγμούς που αφήνουν τις μεταφορές τους να ρίξουν φως στο βάρος των συμβιβασμών, στη σκληρότητα των ανθρώπινων σχέσεων και την αγωνία της ύπαρξης, καθιστώντας τελικά τη γλώσσα τον βασικότερο παράγοντα για την απελευθέρωση από  αυτά. Ακόμη και τα ονόματα που δίνει ο Νταούντ στους χαρακτήρες της ιστορίας  είναι υπαινικτικά για την ιστορία της Άγαρ, του Ισμαήλ και του Αβραάμ (Χάτζερ είναι η αραβική απόδοση του ονόματος Άγαρ, της δούλης της Σάρας με την οποία ο Αβραάμ απέκτησε τον Ισμαήλ, ενώ Ιμπραήμ είναι η απόδοση του Αβραάμ).

Ο ήρωας του Νταούντ είναι ένας άντρας μεγαλωμένος στη σύγχρονη εποχή, σε μια κοινωνία που τα περισσότερα μέλη της δεν γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή. Η κουλτούρα τους είναι μια κουλτούρα απαγορεύσεων, στενόμυαλη και απόλυτη. Εκείνος είναι ο μόνος στο χωριό που ξέρει να διαβάζει και να γράφει και μέσα από αυτές τις δεξιότητες βρίσκει μια δική του γωνιά, ένα κόσμο που ελέγχει και γίνεται το καταφύγιό του. Κοιμάται την ημέρα και ξαγρυπνά τη νύχτα διαβάζοντας κάθε βιβλίο που πέφτει στα χέρια του.  Το βιβλίο του Νταούντ είναι γεμάτο με αναφορές στην παγκόσμια λογοτεχνία δίνοντας έτσι στον αναγνώστη και μια εικόνα για την αναγνωστική εμπειρία του ίδιου του συγγραφέα.

‘Η γραφή είναι το μόνο αποτελεσματικό τέχνασμα ενάντια στον θάνατο. Οι άνθρωποι έχουν δοκιμάσει την προσευχή, τα φάρμακα, τη μαγεία, την επανάληψη των στίχων ή την ακινησία, αλλά πιστεύω πως είμαι ο μόνος που έχει βρει τη λύση.‘

Ο Ζαμπόρ ανακαλύπτει σιγά σιγά  τις διαφορές μεταξύ της προφορικής διαλέκτου του χωριού του και των αραβικών που μαθαίνει στο σχολείο σε μικρή ηλικία, τα οποία διαβάζονται και γράφονται. Όταν αφομοιώνει αυτή τη γλώσσα βλέπει τον κόσμο να αναδύεται μπροστά του πιο καθαρός. Ο ιμάμης του αναθέτει να απαγγέλει σούρες στις κηδείες κι έτσι μέσα από τις θρησκευτικές αυτές απαγγελίες αποκτά μια θέση στο χωριό. Ώσπου μια μέρα ανακαλύπτει κάποια σκονισμένα γαλλικά μυθιστορήματα και γοητευμένος από τις εικόνες στα εξώφυλλα αρχίζει να εξερευνά αυτή την άλλη, την ξένη γλώσσα. Τα γαλλικά τα κατακτά με απίστευτο κόπο και επιμονή και βλέπει μπροστά του να ανοίγονται δρόμοι σκέψης που δεν είχε ποτέ του φανταστεί. Τα κείμενα που διαβάζει πλέον είναι λογοτεχνικά και όχι θρησκευτικά και τον οδηγούν να κοιτάξει όχι μόνο τον πραγματικό κόσμο αλλά να κοιτάξει και μέσα του, να καταλάβει τι συμβαίνει στο σώμα του όσο μεγαλώνει, να κατανοήσει τις ορμές της εφηβείας, να γνωρίσει τον ερωτισμό.  Τα γαλλικά είναι η γλώσσα που τον ελευθερώνει από την καταπίεση και τον διδακτισμό των αραβικών, είναι το μέσο του για να αντισταθεί στον δογματισμό, τους θρησκευτικούς σκοταδιστές και στο ιερό τους βιβλίο που θέλει να εξηγήσει τα πάντα, αλλά δεν δίνει φωνή στους ανθρώπους.

Σύντομα, αρχίζει να πιστεύει ότι έχει τη δύναμη να παρατείνει τη ζωή των ετοιμοθάνατων γράφοντας γι’ αυτούς και είναι αυτό το χάρισμα που τον κάνει να αισθάνεται ‘θριαμβευτής της μοίρας’ των άλλων και όχι παρίας. Γεμίζει μικρά σχολικά τετράδια με ιστορίες γραμμένες στα γαλλικά ‘μια ξένη γλώσσα η οποία θεράπευε τους ετοιμοθάνατους και διαφύλασσε το κύρος των αποικιοκρατών’ για να αντιμετωπίσει τον θάνατο και να σώσει ζωές.

‘Μερικές φορές μου σφίγγεται το στομάχι στη σκέψη πως μπορεί να ξεχάσω μια λεπτομέρεια και ως εκ τούτου να γίνω συμμέτοχος μιας εξαφάνισης ή να την επιταχύνω. Όταν ξεχνάω εγώ, θυμάται ο θάνατος. Αυτή η βαριά αποστολή άλλαξε το σώμα μου, κύρτωσε τους ώμους μου, με ώθησε στην πειθαρχία. Ναι, η απουσία βιβλιοθήκης στο Αμπουκίρ με ανάγκασε να μετατρέψω όλα τα πιθανά τετράδια σε βιβλία αυστηρά και γεμάτα. Σε ποιόν να το εξηγήσω; Στη Χάτζερ; Στον ιμάμη του χωριού, στον παλιό μου δάσκαλο που ακόμη τον συναντώ, γερασμένο αλλά πάντοτε ζωηρό και κοτσονάτο; Σε ποιόν να μιλήσω για το Ζαμπόρ μου; Αυτή την πανάρχαια ανάσα των προγόνων μου η οποία έγινε παροιμία και σημαίνει «Ποιος θα σε πιστέψει αν μιλάς σαν προφήτης;» και που ελάχιστα γνωρίζουν οι νέοι. Μου ξανάρχεται στον νου η ιστορία του Νταούντ, Δαβίδ στο άλλο βιβλίο (υπονοείται η Βίβλος), τον προφήτη στον οποίο ο Θεός έδωσε μια φωνή μοναδική και τη δυνατότητα να ψέλνει και τα βουνά να τον ακολουθούν σαν χορωδία. Γιατί ανταποκρίνονταν τα βουνά και όχι οι άνθρωποι, οι ψάλτες και οι πιστοί; Να διάλεξε άραγε ο Θεός τον μεταφορικό αυτό τρόπο χάριν μιας άσκοπης κομψότητας; Όχι. Το έκανε για να πει πως η γλώσσα είναι μια υπερβατική τάξη. Όταν είναι τέλεια και ακριβής, προκαλεί την απάντηση των βουνών, του βωβού. Το Ζαμπόρ, οι ψαλμοί όπως λένε οι άλλοι, είναι ένας ύμνος κι ένα βιβλίο, μια γραφή όλων των βασιλείων ταυτόχρονα, και γι’ αυτό τον λόγο ακόμη κι οι πέτρες σ’ αυτό είχαν μιλιά.‘

Το χωριό έχει πλέον ένα μεγάλο αριθμό αιωνόβιων εξαιτίας του και πλέον όσοι τον χλεύαζαν, τώρα τον εμπιστεύονται και ζητούν τη βοήθειά του. Ακόμη και τα αδέλφια του, που τον έχουν εξορίσει από την πατρική εστία με δόλο και τον έχουν αντιμετωπίσει με σκληρότητα, έρχονται ικέτες για τη ζωή του πατέρα τους. Οι μνήμες από τον πατέρα του είναι μνήμες επώδυνες, γεμάτες απαξίωση και τώρα ο Ζαμπόρ πρέπει να αποφασίσει αν θα συμβάλλει στη σωτηρία του ή αν θα πάρει την εκδίκησή του αγνοώντας τον.

Το άκρως ποιητικό βιβλίο του Νταούντ δεν χαρακτηρίζεται από σφιχτή πλοκή∙ αντίθετα το κείμενο είναι  γεμάτο από παρεκκλίσεις, συχνά επαναλαμβανόμενες, που απαιτούν τη προσοχή του αναγνώστη προκειμένου να οδηγηθεί στον συνειρμικό κόσμο του Ζαμπόρ. Ο συγκεντρωμένος αναγνώστης όμως θα απολαύσει ένα ανάγνωσμα σπάνιου γλωσσικού πλούτου, έναν ύμνο στη δύναμη της γλώσσας, μια παραβολή για τη σχέση ανάμεσα στη γνώση και την πίστη και ένα βιβλίο  έμπλεο λογοτεχνικών νύξεων.

Το βιβλίο ‘Ζαμπόρ ή οι ψαλμοί’ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ σε υπέροχη μετάφραση στα ελληνικά από τον Γιάννη Στρίγκο.