Με αφορμή έναν πίνακα του Τζον Σίνγκερ Σάρτζεντ, με τίτλο ‘Ο δρ Πότσι στην κατοικία του’ τον οποίο είδε σε μια επίσκεψή του στη National Portrait Gallery του Λονδίνου το 2015, ο Τζούλιαν Μπαρνς (Julian Barnes, 1946 -), έγραψε ένα βιβλίο τελείως διαφορετικό από όσα οι φανατικοί αναγνώστες του έχουμε διαβάσει μέχρι σήμερα.

Ο όμορφος άντρας που απεικονίζεται στον πίνακα, ντυμένος με τον κόκκινο μανδύα είναι ο Σαμιέλ Πότσι· ένας από τους σημαντικότερους γυναικολόγους της εποχής του. Γοητευμένος από τη μάλλον θεατρική πόζα αυτού του άντρα, ο Μπάρνς, αναζητά πληροφορίες για τη ζωή του και το αποτέλεσμα είναι όχι μια κλασική βιογραφία αλλά ένα  πορτρέτο  της Μπελ Επόκ, της υπέροχα άγριας και εύθραυστης, αλλά ακόμα πολύ κολλημένης στον 19^ο αιώνα εποχής της Σάρα Μπερνάρ και του Όσκαρ Γουάιλντ.

Ο Μπαρνς προσδιορίζει το γαλλικό fin de siècle ως την εποχή ενός σχεδόν υστερικού εθνικού φόβου, γεμάτου ταυτόχρονα από πολιτική αστάθεια, κρίσεις και σκάνδαλα. Αλλά επίσης και ως μια εποχή με  κοσμοπολίτες ελεύθερους στοχαστές, καθώς και φιλελεύθερους μεταρρυθμιστές και πολιτικούς όπως ο Πότσι, ο οποίος αποδεικνύεται σοφή επιλογή για τον Μπαρνς προκειμένου να προβάλει μια εποχή που είναι προφανώς τόσο μακρινή από εμάς και ωστόσο εύκολα εντοπίζει κανείς σ’ αυτή μερικούς ενδιαφέροντες παραλληλισμούς με το σήμερα. 

Ο Πότσι ήταν παιδί της επαρχιακής αστικής τάξης, γιος ενός προτεστάντη από το Μπερζεράκ με ιταλικές ρίζες, αλλά χάρη στην ευφυία και την εργατικότητά του, αλλά και χάρη στην περιουσία της συζύγου του, έφτασε στις υψηλότερες τάξεις της γαλλικής κοινωνίας. Ο γάμος του δεν ήταν ευτυχισμένος, οι εξωσυζυγικές του σχέσεις ήταν το θέμα συζήτησης στα σαλόνια της πόλης και η κόρη του διατύπωσε πικρές κατηγορίες προς τον πατέρα της στο ημερολόγιό της. Ωστόσο, ο Πότσι ήταν κάτι περισσότερο από ένας γιατρός της μόδας που  πρόσφερε τις υπηρεσίες του στην παρισινή ελίτ, ήταν ένας λογικός και πειθαρχημένος άνθρωπος που επιδείκνυε ταυτόχρονα και κοινωνικά ταλέντα όπως γοητεία, ενσυναίσθηση αλλά και τακτική∙ ένα πνεύμα ανήσυχο που μετέφραζε Δαρβίνο και λάτρευε την τέχνη ενώ ταυτόχρονα διακρινόταν για το εργασιακό του ήθος και τη δέσμευσή του στην επιστημονική πρόοδο, μη αποποιούμενος ωστόσο την πλήρη απόλαυση της ζωής. Όπως γράφει ο Μπάρνς στον επίλογο του βιβλίου, ο Πότσι «γέμισε τη ζωή του με ιατρική, τέχνη,  βιβλία, ταξίδια, συναναστροφές, πολιτική και όσο το δυνατόν περισσότερο σεξ».

‘Η εξέλιξη του Πότσι  από ένα αγόρι με καταγωγή από το Μπερζεράκ σε επίλεκτο μέλος της παρισινής υψηλής κοινωνίας ήταν ένας θρίαμβος της νοημοσύνης, του χαρακτήρα, της φιλοδοξίας, του επαγγελματισμού και, ναι, της σαγηνευτικής του χάρης που επηρέαζε τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες. Με την ίδια τρυφερότητα ανακόυφιζε έναν ακρωτηριασμένο poilu και μια υποχόνδρια κόμισσα. Αυτό που προκαλεί έκπληξη, με δεδομένη τη φρενήρη, κακόβουλη, κακεντρεχή φύση της εποχής, είναι το πόσο λίγους εχθρούς είχε κάνει στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του. Σ’ αυτό συνέβαλε, ασφαλώς, το γεγονός ότι ήταν γιατρός (ποτέ δεν ξέρεις πότε μπορεί να τον χρειαστείς)· ότι ήταν φιλόξενος, γενναιόδωρος, πλούσιος λόγω του γάμου του, κοινωνικός, φιλοπερίεργος, καλλιεργημένος και πολυταξιδεμένος. Αλλά δεν εξέπεμπε απλώς την ανώδυνη προσωπική γοητεία του πίσω από κλειστές πόρτες. Ο Πότσι ήταν δημόσιο πρόσωπο, γερουσιαστής, δήμαρχος κωμόπολης, με δυνατό μυαλό και ισχυρές απόψεις που πολύ συχνά προκαλούσαν διαφωνίες και αντιπαραθέσεις. Υπέρμαχος της επιστημονικής αθεΐας σε μια εποχή που η Εκκλησία μαχόταν λυσσαλέα εναντίον του κράτους· δημόσιος υπερασπιστής του Ντρέιφους σε μια χώρα διχασμένη· ανανεωτής της χειρουργικής σε ένα επάγγελμα γνωστό για τον συντηρητισμό του· Δον Ζουάν σε μια κοινωνία όπου δεν ήταν ενδοτικοί όλοι οι σύζυγοι.’

Το ταξίδι στη ζωή του Πότσι ξεκινά το 1885 όταν ταξιδεύει με δύο αριστοκράτες, έναν πρίγκιπα και έναν κόμη, στο Λονδίνο για ‘πνευματικές και διακοσμητικές αγορές’.  Εκεί, οι ταξικά ανόμοιοι φίλοι επισκέπτονται γκαλερί, πηγαίνουν στο Φεστιβάλ Χέιντελ στο Κρίσταλ Πάλας, γευματίζουν με τον Χένρι Τζέημς, συναντούν τον Ροσέτι και τον Άλμα –Ταντέμα. Κι ο Μπαρνς μέσα από την περιήγηση στη ζωή του ‘Docteur Dieu’ του θεϊκού γιατρού, όπως τον αποκαλούσε η Σάρα Μπερνάρ, κοιτάζει πιο προσεκτικά την εποχή και  παρατάσσει μια σειρά από έξυπνες, καυστικές παρατηρήσεις και διασκεδαστικά ανέκδοτα περιστατικά, τα οποία χορδίζει επεισοδιακά σε έναν πολύ ιδιοσυγκρασιακό ρυθμό. Μερικές φορές είναι σαν να αφηγείται μια ιστορία ή παραθέτει μια πρόταση μόνο και μόνο επειδή του αρέσει πολύ. Και ενώ σε κάποιες στιγμές δίνει την εντύπωση ότι κάπου χάνεται μέσα στον όγκο των πληροφοριών που έχει συλλέξει, γρήγορα όλα μπαίνουν στη θέση τους και αποκαλύπτεται ο λόγος που αναφέρθηκαν.

Το βιβλίο ‘Άνδρας με κόκκινο μανδύα’ είναι το πορτρέτο μιας ολόκληρης εποχής, ένα ευχάριστο βιβλίο για την τέχνη, για τη φιλία, για την έννοια της τιμής, για την επιρροή της φήμης αλλά και για τις εκκεντρικές ποικίλες σχέσεις μεταξύ των Βρετανών και των Γάλλων, για τις υπέροχες παρεξηγήσεις, τις διαφορές στη νοοτροπία αλλά και την εποικοδομητική ανταλλαγή ιδεών στην Ευρώπη της Μπελ Επόκ. Ένα μωσαϊκό κουτσομπολιών, διαμαχών, θεατρικών σκανδάλων, μονομαχιών για ασήμαντους λόγους, ποινικών εγκλημάτων, πολιτικών διενέξεων με ήρωες σημαντικά πρόσωπα της εποχής. Ανάμεσά τους η Σάρα Μπερνάρ, ο Εμίλ Ζολά, ο Ντρέιφους, ο Γκυ ντε Μωπασσάν, ο Όσκαρ Γουάιλντ, ο Μαρσέλ Προυστ, οι αδελφοί Γκονκούρ, όλοι εμφανίζονται σε ιστορικά περιστατικά γνωστά ή λιγότερο γνωστά που καταδεικνύουν τους διαφορετικούς τρόπους που προσέγγιζε η αγγλική και η γαλλική κοινωνία μια σειρά από θέματα.

Για παράδειγμα για τους Γάλλους, το Λονδίνο ήταν ένα σύμβολο του μέλλοντος. Όχι ότι τους άρεσε η πόλη, αντίθετα, την έβρισκαν βρώμικη και καταθλιπτική, αλλά ενσάρκωνε γι’ αυτούς τη σύγχρονη εποχή, στην οποία η φύση είχε πεθάνει και είχε δώσει τη θέση της στην ανθρώπινη επινοητικότητα που είχε την τάση να αντικαθιστά το φυσικό με το τεχνητό. Αλλά και οι Βρετανοί, στρεφόντουσαν στο Παρίσι και γενικότερα τη Γαλλία, επειδή η τέχνη εκεί ήταν αναμφισβήτητα μοντέρνα, τόσο από άποψη επιλογής θέματος όσο και τεχνικής.

Οι Γάλλοι πίστευαν ότι οι Αγγλίδες είναι οι πιο άσχημες και πιο εχθρικές γυναίκες στον κόσμο και ο Μπαρνς δεν χάνει την ευκαιρία να αναφερθεί και στα σχόλια των Γάλλων για τον πρίγκιπα Κάρολο που είχε σχέση με την Καμίλα κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Νταϊάνα ‘Οποία εκκεντρικότης, να διαλέγει κάποιος μια ερωμένη πιο άχαρη από τη σύζυγό του!’ Από την άλλη οι Βρετανοί εντυπωσιαζόντουσαν που οι Γάλλοι εξακολουθούσαν να αναζητούν τη θιγμένη τους τιμή μέσα από τις μονομαχίες αφού ‘μια μονομαχία ήταν και πιο γρήγορη και πιο φτηνή από μια αγωγή για εξύβριση ή συκοφαντική δυσφήμηση’, μια μόδα ωστόσο που στη Βρετανία είχε ξεπεραστεί από  το 1830.

‘Οι Βρετανοί θεωρούνταν πραγματιστές, οι Γάλλοι συναισθηματικοί.’

Όλη αυτή η ‘εποχή απέραντου πλούτου για τους πλούσιους, κοινωνικής δύναμης για την αριστοκρατία, ανεξέλεγκτου και περίπλοκου σνομπισμού, ορμητικών αποκιοκρατικών βλέψεων’  μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν και μια εποχή που κυριαρχούσαν οι φήμες και τα κουτσομπολιά με σοβαρές –κάποιες φορές- συνέπειες. Δεν είναι τυχαίο ότι το πιο διάσημο γεγονός αυτής της περιόδου, η υπόθεση Ντρέιφους, βασίζεται σε μια ψευδή φήμη.

Ωστόσο, πίσω από τον κομψό, συνομιλητικό τόνο αυτού του μεγάλου κειμένου, κρύβεται η εμπεριστατωμένη έρευνα του συγγραφέα, η οποία βασίζεται σε ημερολόγια και ομολογίες συγχρόνων καθώς και σε άρθρα εφημερίδων, λογοτεχνικές μαρτυρίες και πολλά πορτρέτα και φωτογραφίες των κορυφαίων μορφών εκείνης της περιόδου με το βιβλίο του Ουισμάνς ‘Ανάστροφα’ (εκδ. Στερέωμα 2019, μετάφραση Ρίτα Κολαΐτη), να αποτελεί από μόνο του μια σχεδόν απεριόριστη πηγή έμπνευσης για τις σκέψεις του Μπαρνς σχετικά με τον δανδισμό και την Μπελ επόκ.  Ένας άλλος, σχεδόν ανεξάντλητος, θησαυρός κουτσομπολιού της εποχής, προέρχεται από τα ημερολόγια των αδελφών ντε Γκονκούρ. Όλες αυτές τις πληροφορίες ο Μπάρνς τις μεταφέρει με προσοχή στο κείμενό του και δεν παραλείπει να επισημάνει ότι  τα ερωτήματα που γεννιούνται από αυτές τελικά θα μπορούσαν να απαντηθούν μόνο σε ένα μυθιστόρημα αφού ‘δεν μπορούμε να ξέρουμε’ ποιες ήταν οι προθέσεις των πρωταγωνιστών κάθε στιγμιότυπου, τι ειπώθηκε και τι έγινε πίσω από τις κλειστές πόρτες, τι φανερώθηκε, τι μεταφέρθηκε και τι κατασκευάστηκε.

‘Ο σοβινισμός είναι μια εκδήλωση άγνοιας’ γράφει στο σημείωμά του στο τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας αναφέροντας έτσι ότι έκανε όλη αυτή την αναδρομή μέσω αυτού του διορατικού κειμένου προκειμένου να φωτίσει την ανεπάρκεια της εποχής μας και να απαλλάξει τον εαυτό του από την ανάγκη για απομόνωση που πιστεύει ότι χαρακτηρίζει τους συμπατριώτες του. ‘Έγραψα αυτό το βιβλίο έναν περίπου χρόνο πριν από την παραπλανημένη, μαζοχιστική αποχώρηση της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση.’

Το βιβλίο ‘Άνδρας με κόκκινο μανδύα’ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ και έχει τη μεταφραστική σφραγίδα της Κατερίνας Σχινά.