Αν -όπως εγώ- είστε πιστοί αναγνώστες του Πωλ Ώστερ, είστε τυχεροί γιατί το «4 3 2 1» , το βιβλίο που περιμέναμε για περισσότερα από 7 χρόνια, το βιβλίο που ο Ώστερ έγραφε για περίπου 10 χρόνια, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, σε μετάφραση Μαρίας Ξυλούρη, και είναι, αναμφισβήτητα, η απάντηση στις προσευχές των απανταχού θαυμαστών του.

Αν ακόμη δεν έχετε διαβάσει Πωλ Ώστερ, το «4 3 2 1» είναι το βιβλίο που συμπυκνώνει όλο το ταλέντο του συγγραφέα και θα πρότεινα να ξεκινήσετε απ’ αυτό.

Μετά την «Τριλογία της Νέας Υόρκης» – για την οποία έχει γίνει πολύς λόγος και με την οποία συστήθηκα με την παιγνιώδη μεταμοντέρνα αφήγηση του Ώστερ – έχω διαβάσει όλα τα βιβλία του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα που έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά και απολαμβάνω αφάνταστα τις ιστορίες και τον τρόπο γραφής του. Στο «4321» όμως, αυτό που απασχολεί τον συγγραφέα είναι η μορφή της αφήγησης και όχι η διαμόρφωση της πλοκής. Αυτό που καταφέρνει τελικά είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από το τυπικό γραμμικό μυθιστόρημα. Ουσιαστικά το βιβλίο είναι χωρίς πλοκή – με την πιο όμορφη έννοια του όρου – είναι δηλαδή όπως είναι και η πραγματική πορεία ενός ατόμου μέσα στη ζωή. Άλλωστε ο Ώστερ ποτέ δεν ήταν ένας τυποποιημένος αφηγητής.

Το βιβλίο «4321»,  που ήταν υποψήφιο για το Man Booker το 2017 , είναι ένας ατέλειωτος ωκεανός ιστοριών με δεκάδες χαρακτήρες και τέσσερις ταυτόχρονες αλλά διαφορετικές αφηγήσεις για ένα άτομο ή τέσσερις διαφορετικές εκδοχές της ζωής του. Ήρωας της ιστορίας είναι ο  Άρτσιμπαλτ Ίσαακ Φέργκιουσον, γεννημένος στο Νιούαρκ του Νιού Τζέρσει το 1947. Με προγόνους Ρωσσοεβραίους μετανάστες, ο Άρτσι είναι το μοναχοπαίδι του Στάνλευ και της Ρόουζ Φέργκιουσον, ένα παιδί γεννημένο σε μια οικογένεια που το αγαπάει και το προσέχει, ένα παιδί με ικανότητες και ταλέντα.

«Ο Φέργκιουσον δεν ήταν ούτε πέντε χρόνων, ήδη όμως καταλάβαινε ότι ο κόσμος αποτελούνταν από δύο επικράτειες, την ορατή και την αόρατη, και ότι τα πράγματα που δεν μπορούσε να δει συχνά ήταν πιο αληθινά από αυτά που μπορούσε.»

Ο συγγραφέας όμως, μοιάζει να προβληματίζεται για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί η ζωή αυτού του παιδιού. Έτσι χωρίζει το βιβλίο του σε τέσσερα μέρη (και έτσι προκύπτει και ο τίτλος του βιβλίου) και δημιουργεί τέσσερις διαφορετικές ιστορίες – μια τετράδα από Bildungsromans -, που έχουν ως βασικό χαρακτήρα τον Άρτσι Φέργκιουσον. Παρακολουθούμε λοιπόν πώς θα είχε εξελιχθεί η ζωή του Άρτσι αν οι γονείς του  είχαν χωρίσει, αν είχε πεθάνει ο πατέρας του, αν εξακολουθούσε η οικογένειά του να έχει οικονομική άνεση ή αν είχε φτωχύνει. Αν ο έρωτας της ζωής του ανταποκρινόταν στα αισθήματά του ή αν τον είχε απορρίψει. Αν διέπρεπε στο μπέιζμπολ ή στο μπάσκετ. Ένα  από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι το πώς τέμνονται αυτές οι τέσσερις ιστορίες και πώς σε κάποιες από αυτές, μια ζωή μπορεί να αλλάξει δραστικά από κάτι μικρό και φαινομενικά ασήμαντο.

«Πανομοιότυποι αλλά διαφορετικοί, δηλαδή τέσσερα αγόρια με τους ίδιους γονείς, τα ίδια σώματα και το ίδιο γενετικό υλικό, καθένα όμως ζει σε άλλο σπίτι σε άλλη πόλη με τις δικές του συνθήκες. Σκορπισμένα αποδώ κι αποκεί υπό την επίδραση αυτών των συνθηκών, τα αγόρια θα άρχιζαν να αποκλίνουν καθώς προχωρούσε το βιβλίο, θα περνούσαν την παιδική τους ηλικία, την εφηβεια και την πρώτη νιότη τους είτε μπουσουλώντας είτε περπατώντας είτε τρέχοντας, ως όλο και πιο διακριτοί χαρακτήρες, ο καθένας στον δικό του, ξεχωριστό δρόμο, και ωστόσο όλοι τους ακόμα το ίδιο άτομο, τρεις επινοημένες εκδοχές του εαυτού του, και μετά και ο ίδιο ο Νούμερο Τέσσερα καλού κακού, ο συγγραφέας του βιβλίου, …..»

Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου ο Ώστερ δίνει και μια ενδιαφέρουσα άποψη για τον τρόπο δομής του έργου του :

 «Όχι ένας άνθρωπος με τρία ονόματα, μονολογούσε εκείνο το απόγευμα, που έτυχε να είναι η 1^η Ιανουαρίου του 1970, η εβδομηκοστή επέτειος της άφιξης του παππού του στην Αμερική (αν πίστευες τον οικογενειακό μύθο), ο άνθρωπος που μήτε Φέργκιουσον μήτε Ροκφέλερ είχε γίνει και είχε σκοτωθεί σε μια αποθήκη δερμάτινων ειδών στο Σικάγο το 1923, για τις ανάγκες της ιστορίας όμως ο Φέργκιουσον θα ξεκινούσε με τον παππού του και το ανέκδοτο, και άπαξ και τέλειωνε το ανέκδοτο στην πρώτη παράγραφο, ο παππούς του δεν θα ήταν πια ένας άντρας με τρία πιθανά ονόματα αλλά με ένα όνομα, μήτε Χ μήτε Ροκφέλερ αλλά Φέργκιουσον, και μετά, αφού έλεγε την ιστορία της γνωριμίας των γονιών του, του γάμου τους και της γέννησης του ίδιου (όλα βασισμένα σε αφηγήσεις που είχε ακούσει από τη μητέρα του κατά τη διάρκεια των χρόνων), ο Φέργκιουσον θα αναποδογύριζε την υπόθεση, και αντί να διερευνήσει την ιδέα ενός ανθρώπου με τρία ονόματα, θα επινοούσε άλλες τρεις εκδοχές του εαυτού του και θα έλεγε τις ιστορίες τους παράλληλα με τη δική του ιστορία (λίγο πολύ τη δική του ιστορία, εφόσον και αυτός θα γινόταν μια μυθιστορηματική εκδοχή του εαυτού του) και θα έγραφε ένα βιβλίο για τέσσερις πανομοιότυπους αλλά διαφορετικούς ανθρώπους με το ίδιο όνομα : Φέργκιουσον»

Η συγγραφή αυτού του βιβλίου των 1.217 σελίδων, είναι αναμφίβολα ένα επίτευγμα και η ιδέα της πολυεπίπεδης διερεύνησης εναλλακτικών ζωών των ίδιων χαρακτήρων είναι και ένας αγώνας  συγγραφής που δύσκολα μπορεί να αφήσει ασυγκίνητο τον ερωτευμένο με τη διαδικασία, μεθοδικό αναγνώστη. Με προτάσεις που, μερικές φορές, φτάνουν σε έκταση ολόκληρη σελίδα, ο Ώστερ γράφει τις τέσσερις ιστορίες -στις οποίες σκορπίζει αυτοβιογραφικά περιστατικά-, με έναν ήρωα που παραμένει στον πυρήνα του ένας άνθρωπος της λογοτεχνίας και της γραφής, ένα άτομο που θα συσχετίζεται με την Έιμι Σνάϊντερμαν- αν και με διαφορετικούς τρόπους κάθε φορά-, και ένα πρόσωπο που γοητεύεται από τη γαλλική τέχνη και τον πολιτισμό.

Καθώς κάθε μία από τις τέσσερις ιστορίες ξετυλίγεται, αποκαλύπτεται σιγά σιγά  και η ευρύτερη οπτική του συγγραφέα. Ο Ώστερ σ’ αυτό το βιβλίο, μετατοπίζεται από τα συνήθη θέματά του δηλ. την απώλεια, την αποτυχία, τους απόντες πατέρες κ.λ., προς έναν πιο ‘εκτενή’ χαρακτήρα, τον οποίο τοποθετεί στο κέντρο ενός μεγάλου και συνεχώς εξελισσόμενου καστ και αποκτά μια πιο ανθρωπιστική και λιγότερο θεωρητική προσέγγιση στα ζητήματα που τον απασχολούν. Το  μεγάλο επίτευγμα του Ώστερ σ’ αυτό το γιγάντιο βιβλίο, δεν είναι τόσο η εξέλιξη του βασικού ήρωα όσο το πώς διαμορφώνονται όλοι οι χαρακτήρες με βάση τις εμπειρίες τους, «μια παραβολή για το ανθρώπινο πεπρωμένο  και τα ατέλειωτα σταυροδρόμια που πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς διαβαίνοντας τη ζωή».

Η εκτενής αναφορά του συγγραφέα στα ιστορικά γεγονότα που ακολουθούν τις ζωές του βασικού ήρωα, προσφέρουν μια πανοραμική άποψη των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην Αμερική κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Από τον παππού του Άρτσι που φτάνει στο λιμάνι της Νέας Υόρκης την πρώτη ημέρα του 20ου αιώνα, ως τη δολοφονία του Κένεντι και τον πόλεμο στο Βιετνάμ, η ιστορία εκπαιδεύει και τον Άρτσι και του μαθαίνει ότι «η Αμερική στην οποία ήθελε να ζει δεν υπήρχε – και πιθανότατα δεν θα υπήρχε και ποτέ» αλλά και ότι -όπως έγραψε ο Κένεθ Ρέξροθ «απέναντι στη χάλαση του κόσμου, μία άμυνα μόνο υπάρχει : η δημιουργία».

Αναπολώντας πλέον την εμπειρία της ανάγνωσης αυτού του τεράστιου βιβλίου καταλαβαίνω ότι είναι και ένας οδηγός μύησης. Μύησης στη ζωή, στην αγάπη, στη σεξουαλικότητα, στη δοτικότητα, στη φιλία, στα σπορ, στον κινηματογράφο. Πάνω απ’ όλα όμως -και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς; – είναι ένας οδηγός μύησης στην λογοτεχνία και τη συγγραφή. Γιατί τι άλλο είναι οι αναλυτικές λίστες των βιβλίων που προτείνει η θεία Μίλντρεντ στον αγαπημένο της ανηψιό αλλά και οι εκτενείς περιγραφές για τη γέννηση μιας ιδέας, την καθημερινή άσκηση που επιβάλει ο συγγραφέας στον εαυτό του για την αποτύπωση αυτής της ιδέας στο χαρτί αλλά και το κουράγιο που χρειάζεται για να εκθέσει τη δουλειά του στα μάτια και την κριτική των άλλων;

Εφευρετικό, ρεαλιστικό και ευαίσθητο το 4 3 2 1 είναι αναμφίβολα μια αναγνωστική εμπειρία και το magnum opus του μεγάλου Πωλ Ώστερ που – όπως διαβεβαιώνει στη συνέντευξη που έδωσε εδώ  – ευτυχώς δεν είναι το τελευταίο έργο του.

Εκδόσεις : ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ