Το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ»  του Γιόζεφ Ροτ είναι ένα οικογενειακό έπος που εκτείνεται σε τρεις γενιές της οικογένειας Τρόττα. Μιας οικογένειας που δένει τη μοίρα και την τύχη της με εκείνη της  Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας που βαίνει προς το τέλος της, αλλά και με την τύχη του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ.

Είναι επίσης ένας διαλογισμός για την ίδια την αυτοκρατορία, της οποίας η αλαζονεία υποχωρεί και οι αξίες της  – όπως και αυτές του λαού της – αλλάζουν. Η δυσαρέσκεια σιγοβράζει στα εδάφη της και οδηγεί στην αργή αποσύνθεση και τελικά στην κατάρρευσή της με την έναρξη ενός Παγκόσμιου Πολέμου.

Η αφήγηση αρχίζει με μια μάχη. Τη μάχη του Σολφερίνο. Εκεί ο σλοβένικης καταγωγής ανθυπολοχαγός του πεζικού Γιόζεφ Τρόττα, υπό τους ήχους του εμβατηρίου Ραντέτσκυ, μπαίνει μπροστά από τα εχθρικά πυρά και σώζει από βέβαιο θάνατο τον ίδιο τον Κάϊζερ. Η ευγνωμοσύνη του μονάρχη εκφράζεται με παράσημα και τίτλους ευγενείας – μια δίκαιη ανταμοιβή για τον γιο ενός σλοβένου αγρότη. Παρόλα αυτά ούτε τα πλούτη ούτε οι τίτλοι φέρνουν την ευτυχία στην οικογένεια Τρόττα που ακόμη και μετά από χρόνια δείχνει εγκλωβισμένη στις αξίες και τους τρόπους συμπεριφοράς της αριστοκρατίας. Η αποκάλυψη δε ότι το ηρωικό γεγονός καταγράφηκε αλλοιωμένο στα σχολικά βιβλία, απογοητεύει τον ήρωα του Σολφερίνο, ‘τον Ιππότη της Αλήθειας’, ο οποίος παραιτείται από το στράτευμα και περνά το υπόλοιπο της ζωής του στο αγρόκτημα του πεθερού του στη Βοημία, πικραμένος από το γκρέμισμα του ειδώλου του.

Φραγκίσκος Ιωσήφ Α΄ της Αυστρίας

Γιόζεφ Ραντέτσκυ φον Ράντετς

Ο γιός του Γιόζεφ Τρόττα, ο Φραντς, με την παραίνεση του πατέρα του, γίνεται νομικός και ορίζεται ως Περιφερειακός Επίτροπος στη Σιλεσία. Είναι ένας άνθρωπος άκαμπτος, προσκολλημένος στην παράδοση και τη ρουτίνα του που δεν επιτρέπει να φανούν τα συναισθήματά του ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές. Εργάζεται μεθοδικά και αφοσιωμένα και δεν αφήνει περιθώριο σε κανένα εξωτερικό παράγοντα να διαπεράσει το κέλυφος που έχει φτιάξει γύρω του.  Μεγαλώνει το γιό του Καρλ Γιόζεφ με αυστηρότητα φορτώνοντάς τον αμείλικτα με το βάρος της ιστορίας της οικογένειας και τον πατριωτισμό που εκείνη συνεπάγεται. Η σχέση του Καρλ Γιόζεφ με τον πατέρα του είναι κατά βάσιν καθήκον και όχι μια σχέση βαθιά με το συναίσθημα και την απλότητα που απαιτείται.

«Στις εννέα παρά πέντε κατέβηκε τη σκάλα ο Ζακ με την γκρίζα λιβρέα του και είπε : «Νεαρέ κύριε, ο κύριος πατέρας σας έρχεται». Ο Καρλ Γιόζεφ ίσιωσε για μια τελευταία φορά το σακάκι της στολής του, έσιαξε τον τελαμώνα του, πήρε το πηλήκιο στο χέρι και το κράτησε σφιχτά κολλημένο στο ισχίο του, όπως ακριβώς απαιτούσε ο κανονισμός.»

Ο Κάρλ Γιόζεφ είναι ένας χαρακτήρας ρομαντικός και μοναχικός και επιπλέον είναι ένας απρόθυμος στρατιώτης. Τραυματισμένος ψυχικά από το θάνατο μιας γυναίκας – της πρώτης του ερωμένης – αλλά και το θάνατο σε μονομαχία του μοναδικού φίλου που είχε ποτέ, ακολουθεί τους κανόνες που του έχουν επιβληθεί προσπαθώντας να βρει παρηγοριά στο ποτό και τον τζόγο. Η νοσταλγία και η μελαγχολία που είναι και τα κυρίαρχα θέματα σε ολόκληρο το βιβλίο, απεικονίζονται με το πέρασμα του χρόνου καθώς και με τις ρομαντικές και πλατωνικές σχέσεις του Κάρλ Γιόζεφ που αργότερα αναπολεί. Ένας αδύναμος απόγονος ισχυρών ανδρών που η μοίρα του επιφύλαξε και ένα άδοξο τέλος.

Το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» αποτελεί αναμφισβήτητα την παρατήρηση του Ροτ στην κοσμοθεωρία της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και σ’ αυτή που ανέτειλε σε αντικατάστασή της. Ο Φραντς Τρόττα  δεν έχει χάσει την πίστη του στη μοναρχία και τον τρόπο ζωής που αυτή  υπαγορεύει, ενώ ο Κάρλ Γιόζεφ που έρχεται αντιμέτωπος με τα μηνύματα της εποχής άδικα προσπαθεί να αντλήσει δύναμη από την ένδοξη ιστορία της οικογένειάς του για να ενταχθεί στη νέα τάξη πραγμάτων.

«Πότε πότε, κάποια σιωπηλά απογεύματα […] ο Καρλ Γιόζεφ ανέβαινε σε μια καρέκλα και περιεργαζόταν από κοντά την εικόνα του παππού. […] Κάθε χρόνο στις καλοκαιρινές διακοπές επαναλαμβάνονταν οι βουβές αυτές συνομιλίες του εγγονού με τον παππού του. Τίποτα δεν αποκάλυπτε ο νεκρός. Τίποτα δε μάθαινε το αγόρι. Χρόνο με το χρόνο έμοιαζε να ξεθωριάζει όλο και περισσότερο η εικόνα, να ξεμακραίνει όλο και πιο πολύ από τον κόσμο τούτο, θαρρείς κι ο ήρωας του Σολφερίνο πέθαινε για μια ακόμη φορά, θαρρείς και τραβούσε λίγο λίγο προς το μέρος του την ανάμνησή του, θαρρείς κι ερχόταν όλο και πιο κοντά η στιγμή που μια άδεια οθόνη θα κοίταζε μέσα από το μαύρο πλαίσιο ακόμη πιο βουβά κι από τον πίνακα, το νεαρό απόγονο.»

Ο Ροτ, σαν παντογνώστης αφηγητής του «Εμβατηρίου Ραντέτσκυ»,  αντιμετωπίζει όλα τα γεγονότα και όλα τα συναισθήματα με την ίδια ήπια, πικρή ειρωνεία. Επικεντρώνεται σε κάθε κεφάλαιο σε ένα γεγονός, (μια υπόθεση, ένα πρόβλημα, μια μονομαχία) χρησιμοποιώντας μια εκτεταμένη σειρά λογοτεχνικών τεχνικών από τις οποίες δεν λείπει και η λεπτομερής -σχεδόν δημοσιογραφική – καταγραφή των γεγονότων ντυμένη πάντα με το απαράμιλλο λεπτό χιούμορ του.

Ο Γιόζεφ Ροτ γεννήθηκε το 1894 στο Μπρόντι, στη σημερινή Δυτική Ουκρανία, η οποία ήταν μέρος της ανατολικής επαρχίας της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε στη Βιέννη, υπηρέτησε στο στρατό των Αψβούργων, έγινε μάρτυρας της διάλυσης της αυτοκρατορίας, έγινε συγγραφέας, μετακόμισε από το Βερολίνο στο Παρίσι και τελικά υπέκυψε στον αλκοολισμό το 1939. Μιλώντας για τη ζωή του, ο Ροτ σημειώνει: «Η ισχυρότερη εμπειρία μου ήταν ο πόλεμος και η καταστροφή της πατρίδας μου, η μόνη που είχα ποτέ, η διπλή μοναρχία της Αυστρίας-Ουγγαρίας ».

Λέγεται ότι το 1928, ενώ ζούσε στο Βερολίνο, ο Ροτ ζήτησε από τη μπάντα στο ξενοδοχείο Adlon να παίξει το εμβατήριο Ραντέτσκυ που συνέθεσε ο Γιόχαν Στράους πατήρ το 1848 προς τιμήν του Αυστριακού αρχιστράτηγου Ραντέτσκυ.  Το 1930, ο Ροτ, εμπνευσμένος από το παρελθόν της Αυστρίας και με τη βοήθεια του αλκοόλ, άρχισε να γράφει το μυθιστόρημα που ολοκλήρωσε τον Σεπτέμβριο του 1932. Ωστόσο, ο τίτλος του βιβλίου «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» επιλέχθηκε από τον εκδότη του, Γκουστάβ Κίπενχάουερ, συμπιέζοντας φαινομενικά το περιεχόμενο του μυθιστορήματος σε μια σύντομη φράση, αλλά στην πραγματικότητα, ανατρέποντας το αρχικό του νόημα. Το μυθιστόρημα του Ροτ ήταν για την παράδοση και το θάνατο, και όχι για τη νίκη και την αναγέννηση.

Το βιβλίο διάβασα στην έκδοσή του από τις εκδόσεις ΡΟΕΣ σε μετάφραση Δημήτρη Δημοκίδη και επίμετρο Τατιάνας Λιάνη.

Εκδόσεις : ΡΟΕΣ