Ο Πέντρο Χουάν Γκουτιέρες (Pedro Juan Gutiérrez, 1950 -), γνωστός εκπρόσωπος του λεγόμενου «βρώμικου ρεαλισμού»  – αν και ο ίδιος απορρίπτει τις ετικέτες – γεννήθηκε στην Κούβα το 1950. Σπούδασε Δημοσιογραφία στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας, χάρη σε ένα μάθημα με ειδικές ώρες για τους εργαζόμενους και εργάστηκε σαν δημοσιογράφος τόσο σε εφημερίδες όσο και στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση όπου ξεχώρισε για τις κοινωνικές του αναφορές στις αμερικανικές φυλακές, τις βραζιλιάνικες φαβέλες και τα σύνορα του Μεξικού. Αν και εγκατέλειψε αυτό το επάγγελμα για να αφοσιωθεί στη συγγραφή, αυτή η αφοσίωση στην κοινωνική καταγγελία μεταφέρθηκε στα μυθιστορήματά του, στα οποία επικρίνεται η φτώχεια του κουβανικού λαού και ο πατερναλισμός της κυβέρνησης, αναμιγνυόμενα κάθε φορά με άθλιες εικόνες ζωής και διαφυγής μέσω του σεξ, του αλκοόλ ή των πούρων. Στα έργα του παρουσιάζει μια εικόνα της Κούβας τελείως αντίθετη από εκείνη που διαφημίζεται στα τουριστικά φυλλάδια, γεμάτη από εικόνες και χαρακτήρες που αγωνίζονται κατακλυσμένοι από τη φτώχεια και βυθισμένοι σε στρατηγικές επιβίωσης και εμπειρίες γεμάτες αναταραχές, ανεξέλεγκτο σεξ, διαστροφές, αλκοόλ, απογοητεύσεις και βία. Οι χαρακτήρες του δεν είναι ελκυστικοί και δεν προσπαθούν να γίνουν αρεστοί. Είναι κατά βάση άνθρωποι αμόρφωτοι και φτωχοί. Οι τρόποι τους είναι ευθείς και ακατέργαστοι, τα συναισθήματά τους έντονα και υπερβολικά. Λένε και πράττουν αυτό που θέλουν, χωρίς περιστροφές. Το αποτέλεσμα είναι νομοτελειακό: σφοδρές συναισθηματικές μεταπτώσεις, μοιραίες συγκρούσεις και ακραίες συμπεριφορές χωρίς να λείπει όμως το χιούμορ, η ειρωνεία και ο αυτοσαρκασμός. 

Παρά τη ζοφερή απεικόνιση της κουβανικής ζωής, είναι διάχυτη στα γραπτά του Γκουτιέρες η υπέρτατη αγάπη του για την κουλτούρα της χώρας του επαινώντας την κουβανέζικη μουσική, την επινοητικότητα και τη χαρά της ζωής.

Ο ίδιος ο συγγραφέας έχει πει ότι  η αφήγησή του είναι περισσότερο ένα είδος κάθαρσης και αυτοβιογραφικών ιστοριών, που βασίζονται στην καθημερινή πραγματικότητα της πόλης της Αβάνας, στα σκληρά χρόνια της μετα-σοβιετικής εποχής, στη δεκαετία του ’90 κατά τη διάρκεια της λεγόμενης «ειδικής περιόδου», μιας εποχής σοβαρής οικονομικής κρίσης που προκλήθηκε από την κατάρρευση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη.

‘ Ήταν Σάββατο 5 Αυγούστου 1961, η μοναδική μέρα που είχε οριστεί για την ανταλλαγή του νομίσματος. […] Εκείνη τη στιγμή, όλοι οι Κουβανοί, έξι εκατομμύρια άνθρωποι υποτιμήθηκαν. Σαν κίνηση καράτε. Αριστοτεχνικά. Σε μια στιγμή έπαψε να υφίσταται ανώτερη, μέση και κατώτερη τάξη. Ο Μαντρέικ ο Μάγος με μία μόνο κίνηση των χεριών του εκτέλεσε το τέλειο τρικ μπροστά στα μάτια όλων και κανείς δεν κατάλαβε το κόλπο. Τώρα ήταν όλοι πραγματικά φτωχοί. Από όλες τις απόψεις. Όχι μόνο οικονομικά. Ήταν μια ευφυής κίνηση. Άψογη. Αλλά ήταν μόνο η αρχή. Το καλύτερο θα ερχόταν μετά.’

Πρόσφατα ο εκδοτικός οίκος ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ συγκέντρωσε σε έναν τόμο με τίτλο ‘Τριλογία της Κούβας’ τρία από τα πιο εμβληματικά έργα του Κουβανού συγγραφέα : «Βρώμικη Σάρκα», «Ο έρωτας νοστάλγησε την Κούβα» και «Η βρόμικη τριλογία της Αβάνας». Τα βιβλία έχουν κυκλοφορήσει αρχικά σε ξεχωριστές εκδόσεις και φέρουν τη μεταφραστική σφραγίδα της Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη.

Στο πρώτο βιβλίο αυτής της έκδοσης με τίτλο ‘Βρώμικη Σάρκα’, ο Γκουτιέρες ξεδιπλώνει τη διαφωνία του με το κουβανικό καθεστώς μέσω χαρακτήρων που απειλούνται με αποκλεισμό για συμπεριφορές που δεν συμμορφώνονται με τα νέα ιδεολογικά συνθήματα. Ο αφηγηματικός πυρήνας του βιβλίου δεν είναι αυστηρά πολιτικός, αν και το πολιτικό σκηνικό επιδρά αναπόφευκτα στους χαρακτήρες.

Ήρωες του βιβλίου είναι δύο ασύμβατοι νεαροί ο ευαίσθητος Φαμπιάν και ο γεννημένος αντιρρησίας Πέδρο Χουάν. Σε μια Κούβα που παραδίδεται παθητικά στις αλλαγές της επανάστασης, οι δύο νέοι έρχονται σε αντιπαράθεση με τις οικογένειές τους, γεύονται την ανυπακοή και το απαγορευμένο, ανακαλύπτουν τη φιλία αλλά δυστυχώς και την αποκτήνωση. Ο Πέδρο Χουάν -alter ego του συγγραφέα και συνοδοιπόρος του στο λογοτεχνικό ταξίδι – είναι αθλητικός, στιβαρός, αντιδραστικός και με μεγάλη επιτυχία στη κατάκτηση του αντίθετου φύλου. Ο Φαμπιάν είναι ακριβώς το αντίθετο: αδύναμος, μύωπας, μοναχικός, αγαπάει τη μουσική, παίζει πιάνο και είναι ομοφυλόφιλος, ανίκανος να αντιμετωπίσει την εχθρική πραγματικότητα. Τα δύο αγόρια που γνωρίστηκαν στα χρόνια του γυμνασίου χωρίς να συνδεθούν με ιδιαίτερους δεσμούς, συναντώνται ξανά κάποιες φορές τα επόμενα χρόνια. Με φόντο μια Κούβα ανηλεή που προσπαθεί να αφομοιώσει νέους κανόνες και ήθη, ο Γκουτιέρες αφηγείται την πραγματική ιστορία δύο νέων που αναζητούν τους χώρους ελευθερίας τους με διαφορετικό όμως πεπρωμένο. 

‘Ήμασταν νέοι και παραπληροφορημένοι. Νέοι και αθώοι. Απολαυστικά αφελείς και αηδιαστικά χειραγωγήσιμοι. Εγώ δεν ήθελα να χάσω τίποτα από όλα εκείνα που μου φαίνονταν μεγαλειώδη, σημαντικά, αποφασιστικά, ηρωικά. Περιφρονούσα την ιδέα να πουλάω χαρτοσακούλες και παγωτά στο δρόμο, όπως έκανα από παιδί, ή να είμαι βοηθός σε ένα μικρό φορτηγό που έκανε διανομές φρούτων και λαχανικών. Εγώ;! Όχι. Εγώ θα έκανα σπουδαία πράγματα. Στην Κούβα ζούσαμε σε άλλο πλανήτη. Αυτό που μας συνάρπαζε εκείνη την εποχή ήταν η τεχνολογία, η ανάπτυξη, ο ηρωισμός, η ισότητα, η ηθική του νέου ανθρώπου. Ήμασταν όλοι ίσοι. Στωικισμός και λιτότητα. Μπορούσαμε να εξελιχθούμε σε μια σπουδαία ανεπτυγμένη χώρα, με υψηλό επίπεδο ζωής. Με πολλές θυσίες. Μια χώρα σημαντική. Ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις.’

Το δεύτερο βιβλίο της έκδοσης είναι το ‘Ο έρωτας νοστάλγησε την Κούβα’. Γραμμένο με τον ιλιγγιώδη και απελπισμένο ρυθμό που χαρακτηρίζει τον Γκουτιέρες και αυτό το μυθιστόρημα έχει μια δυνατή και πυκνή πλοκή που κινείται σαν λαβύρινθος υπόγεια κάτω από την ιστορία, ένα σκληρό όσο και ευαίσθητο ανθρωπολογικό πανηγύρι που ξεχειλίζει από ένα διαβρωτικό και ενδημικό κουβανικό χιούμορ.

Ο Πέδρο Χουάν σ’ αυτό το βιβλίο βρίσκεται στην Κούβα όπου σχεδιάζει να γράψει το επόμενο μυθιστόρημά του, ανάμεσα στον πιο άσεμνο όχλο, ενώ παράλληλα εξετάζει την καθημερινή ζωή με τα μάτια ενός καταραμένου συγγραφέα που αναζητά τις απαντήσεις του στο σεξ και το αλκοόλ. Δύο γυναίκες, που εκπροσωπούν δύο αντίθετους κόσμους, βρίσκονται στη ζωή του.  Οι αντιθέσεις τους, οι κρυφές ιστορίες, η ανεξέλεγκτη σεξουαλικότητα και ο έμφυτος αγώνας για επιβίωση σε ένα άθλιο περιβάλλον, είναι το κοκτέιλ αυτού του βιβλίου που απευθύνεται στους καλούς παρατηρητές της ανθρώπινης φύσης.

Το ‘Ο έρωτας νοστάλγησε την Κούβα’ δεν είναι φυσικά ένα εύπεπτο μυθιστόρημα. Μια συντηρητική νοοτροπία θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει ανήθικο, σεξιστικό, πορνογραφικό ή απεχθές, και αν λάβουμε υπόψη ότι έχουμε να κάνουμε με ένα έργο με υψηλό αυτοβιογραφικό στοιχείο, ο βαθμός έκθεσης στον οποίο υπόκειται ο Γκουτιέρες υποδηλώνει την αδυναμία του να συγκρατήσει όσα θέλει να πει.

‘Είμαι αποπλανητής. Το ξέρω. Όπως υπάρχουν αμετανόητοι αλκοολικοί, τζογαδόροι, άνθρωποι εθισμένοι στην καφεΐνη, τη νικοτίνη, τη μαριχουάνα, κλεπτομανείς και ούτω καθεξής, εγώ είμαι εθισμένος στην αποπλάνηση. Καμιά φορά το αγγελάκι που έχω μέσα μου προσπαθεί να μου βάλει φρένο και μου λέει : «Μην είσαι τόσο κάθαρμα, Πεδρίτο. Δεν συνειδητοποιείς ότι κάνεις αυτές τις γυναίκες να υποφέρουν;» Αλλά τότε εμφανίζεται το διαβολάκι με τον αντίλογο : «Εμπρός, συνέχισε. Τις κάνεις ευτυχισμένες, έστω και για λίγο. Κι εσύ είσαι ευτυχισμένος. Μην νιώθεις ένοχος».’

‘Η βρόμικη τριλογία της Αβάνας’ είναι ίσως το πιο γνωστό βιβλίο του Γκουτιέρες και γράφτηκε σε μια εποχή μεγάλης κρίσης τόσο στη χώρα όσο και στη ζωή του συγγραφέα · ένα διαζύγιο, ο χωρισμός από τα παιδιά του, ο θάνατος του πατέρα του και κάποιων από τους φίλους του, ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης στην Κούβα τη δεκαετία του 1990 που οδήγησε σε επιδείνωση της ποιότητας ζωής και στην αύξηση των κοινωνικών φαινομένων όπως η πορνεία, η επαιτεία και η  αύξηση των εγκληματικών δραστηριοτήτων.

Το αυτοβιογραφικό και βιωματικό στυλ του συγγραφέα, δημιουργεί μια αφηγηματική προοπτική προσέγγισης ενός καθημερινού, περιθωριακού σύμπαντος, στο οποίο ξεχωρίζουν οι χαρακτήρες που ζουν μέρα με τη μέρα με ένταση, επειδή δεν ξέρουν αν υπάρχει γι’ αυτούς αύριο: ζητιάνοι, πόρνες, αλκοολικοί, πεινασμένα παιδιά, που ζουν σε καταστάσεις απελπισίας, είναι οι αντιήρωες των ιστοριών αυτού του βιβλίου. Άνθρωποι που δεν βρει ποτέ κανείς στους τουριστικούς καταλόγους, στις διαφημίσεις ή στην κυβερνητική πολιτική προπαγάνδα. 

 ‘Το μεγαλείο της φυλακής είναι ότι μαθαίνεις να είσαι ήρεμος, μόνος με τον εαυτό σου, σε έναν μικρό χώρο, και δεν χρειάζεται τίποτα άλλο. Ταυτόχρονα, αναπτύσσεις όλη την πονηριά του μοναχικού λύκου, προκειμένου να μη σε φάνε ζωντανό οι υπόλοιποι λιμασμένοι και να μην εισβάλουν στο χώρο σου. Μαθαίνεις να είσαι ήσυχος, χωρίς να κάνεις τίποτα, χωρίς να περιμένεις τίποτα και ξεχνάς το χρόνο και όλα όσα συμβαίνουν εκεί έξω. Αυτό ακριβώς κάνουν και πολλά ζώα. Πέφτουν σε λήθαργο. Σε χειμερία νάρκη.

Κατ’ αυτό τον τρόπο, ασυναίσθητα, χτίζεις ένα καβούκι που σε προστατεύει. Ένα σκληρό προστατευτικό κέλυφος, το οποίο μαθαίνεις να χρησιμοποιείς πολύ αποτελεσματικά. Ξαφνικά, μια μέρα, σε φωνάζουν σε ένα γραφείο, σου κάνουν ηλίθιες ερωτήσεις για να συμπληρώσουν ένα χαρτί και τότε σου λένε: «Η ποινή σου μειώθηκε σε πέντε χρόνια και έξι μήνες. Ετοίμασε τα πράγματά σου. Από σήμερα το απόγευμα είσαι ελεύθερος.»’

Τολμηρά με ωμές περιγραφές τα βιβλία του Γκουτιέρες είναι γραμμένα από την ψυχή του με ριζοσπαστική ειλικρίνεια και προκαλούν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων που αναγκάζει τον αναγνώστη να τοποθετήσει τον εαυτό του ενώπιον του συγγραφέα· μπορεί σε κάποιους να προκαλέσουν θαυμασμό ενώ κάποιοι άλλοι να αποστρέψουν με βδελυγμία το βλέμμα τους. Κανείς όμως δεν μπορεί να αρνηθεί ότι τα υποβλητικά του μυθιστορήματα μένουν για καιρό στο μυαλό του αναγνώστη και αυτό είναι επίτευγμα ικανού πράγματι συγγραφέα.

Εκδόσεις : ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ