Το μυθιστόρημα της  Αντόνια Σούζαν Μπάιατ (A.S.Byatt, Yorkshire 1936-) με τίτλο  ‘Η Παρθένος στον Κήπο’, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, σε μετάφραση Κατερίνα Σχινά, είναι ένα μυθιστόρημα γεμάτο λογοτεχνία, ιστορία και τέχνη ˙ ένας βαθύς διαλογισμός για την ατομική και την εθνική ταυτότητα, την αναζήτηση της γνώσης, την ιστορική κληρονομιά και τη φύση της πνευματικής ζωής ˙ μια μοναδική αναγνωστική εμπειρία.

Ως το πρώτο μιας σειράς βιβλίων με τίτλο ‘Τετραλογία της Φρεντερίκα Πότερ’ που η  Μπάιατ κυκλοφόρησε – ανάμεσα σε άλλα έργα της –  σε διάστημα 24 ετών, εισάγει τον αναγνώστη στην οικογένεια Πότερ και εξερευνά τις ζωές των μελών της με φόντο τη μεταπολεμική Αγγλία. Η δεκαετία του 1950 υπήρξε για τη Βρετανία μια εποχή δύσκολης μετάβασης από την παράδοση στον εκσυγχρονισμό καθώς η χώρα προσπαθούσε να συνέλθει από τις συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη συρρίκνωση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Η πλοκή του μυθιστορήματος διαδραματίζεται σε ένα ιδιωτικό σχολείο μιας επαρχιακής πόλης του Γιορκσάιρ, το 1953. Στο πλαίσιο των εορτασμών  για τη στέψη της βασίλισσας Ελισάβετ Β’, καθηγητές, μαθητές αλλά και κάτοικοι της περιοχής προετοιμάζονται πυρετωδώς, κάτω από τις οδηγίες του χαρισματικού καθηγητή Αλεξάντερ Γουέντερμπερν, για να ανεβάσουν μια θεατρική παράσταση βασισμένη στη ζωή της βασίλισσας Ελισάβετ Α’, μιας εμβληματικής φιγούρας της βρετανικής ιστορίας, της οποίας η βασιλεία συχνά εξιδανικεύεται ως χρυσή εποχή. Αυτή η πολιτιστική αναβίωση της ελισαβετιανής εποχής μέσω ενός θεατρικού έργου, είναι το μέσο που χρησιμοποιεί η Μπάιατ για να παρατηρήσει τη αναζήτηση της νέας μεταπολεμικής εθνικής ταυτότητας των Βρετανών επισημαίνοντας την ανησυχία για την απομάκρυνση από τις παραδόσεις και τον ενθουσιασμό για το ξεκίνημα της νέας εποχής.

Στον πυρήνα της αφήγησης είναι τα μέλη της οικογένειας Πότερ, που το καθένα παλεύει με τις προσωπικές του επιθυμίες, τις πνευματικές ανησυχίες και τις κοινωνικές προσδοκίες του.

Η Φρεντερίκα είναι η βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος ∙ μια έξυπνη έφηβη, που θέλει να ξεφύγει από τους περιορισμούς και τις προσμονές της οικογένειας και  της τάξης της. Λαχταρά να αποδεσμευτεί από την επαρχιακή ζωή και φιλοδοξεί να σπουδάσει στο Κέιμπριτζ. Ο χαρακτήρας της είναι περίπλοκος, και η συγγραφέας μέσα από επεισόδια που διαμορφώνουν τις απόψεις της για την εξουσία, την αυτονομία και την ταυτότητα, προβάλλει τόσο την παθιασμένη φιλοδοξία για γνώση και αναγνώριση όσο και την αμφιβολία που πηγάζει από τις κοινωνικές πιέσεις που υφίσταντο οι γυναίκες της δεκαετίας του 1950.

Η Φρεντερίκα έλκεται τόσο από τον πνευματικό κόσμο του πατέρα της, Μπιλ Πότερ, ενός αυστηρού, διανοούμενου εκπαιδευτικού που εκπροσωπεί την ακαδημαϊκή πειθαρχία, όσο και από την ζωντάνια και τον αισθησιασμό του θεατρικού κόσμου του Αλεξάντερ Γουέντερμπερν, που της προσφέρει μια γεύση ελευθερίας και δημιουργικότητας. Η πορεία της στην ανακάλυψη του εαυτού της σηματοδοτείται από τις διαφορές αυτών των δύο κόσμων,  και αντανακλά  την επιθυμία της τόσο για πνευματική ολοκλήρωση όσο και για προσωπική αυτονομία. Οι φιλοδοξίες της συχνά την αποξενώνουν από τους άλλους ενώ η αναζήτηση της γνώσης περιπλέκεται από τις συναισθηματικές αγκυλώσεις και τις κοινωνικές της πιέσεις. Η σεξουαλική μύηση της Φρεντερίκα αποδίδεται τόσο με ενθουσιασμό όσο και με σύγχυση, ενώ οι αλληλεπιδράσεις της με τους άνδρες συχνά περιλαμβάνουν μια διαπραγμάτευση εξουσίας και ελέγχου.

Η σχέση της Φρεντερίκα με την οικογένειά της, ιδιαίτερα με τη μητέρα της, αντιπροσωπεύει μια βασική πτυχή της διαδικασίας ενηλικίωσής της και αποτυπώνει το ενδιαφέρον της Μπάιατ για τον τρόπο που τα άτομα διαφορετικών γενεών αντιδρούν στις πιέσεις του περιβάλλοντος και της ιστορίας τους. Η μητέρα της Φρεντερίκα, η Γουίνιφρεντ, μια υποταγμένη, θρησκευόμενη γυναίκα, εκφράζει τον παραδοσιακό, παθητικό ρόλο των γυναικών στα μέσα του 20ού αιώνα στη Βρετανία, ενώ η ορμή της Φρεντερίκα προς τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα και τη σεξουαλική ανεξαρτησία έρχεται σε σύγκρουση με τις προσδοκίες που της επιβάλλονται.  Η παλαιότερη γενιά εμφανίζεται να προσκολλάται σε καθιερωμένους κανόνες, ενώ η νεότερη, που εκπροσωπείται από χαρακτήρες όπως η Φρεντερίκα, επιδιώκει να απελευθερωθεί από αυτές τις συμβάσεις επιδιώκοντας την πνευματική ελευθερία, την προσωπική ανάπτυξη και τα σύγχρονα ιδανικά.

Ενώ η Φρεντερίκα λαχταρά να αποκτήσει ανεξαρτησία και να εξελιχθεί πνευματικά, η Στέφανι, η μεγαλύτερη αδερφή της, εγκαταλείπει μια πολλά υποσχόμενη ακαδημαϊκή καριέρα για να υποταχτεί σε έναν πιο παραδοσιακό τρόπο ζωής μέσω του γάμου με έναν κληρικό και μάλιστα παρά την έντονη αμφιθυμία της απέναντι στη θρησκευτική πίστη και τον πνευματικό σκεπτικισμό. Οι εσωτερικές συγκρούσεις  της Στέφανι αποδίδονται υπέροχα από τη Μπάιατ που παρατηρεί μέσω αυτού του χαρακτήρα ένα διαφορετικό μοντέλο γυναικείας ζωής.

Παράλληλα με αυτές τις σεξουαλικές, συναισθηματικές και πνευματικές ανησυχίες των δύο κοριτσιών, το νεότερο παιδί της οικογένειας Πότερ, ο Μάρκους, είναι ένας από τους πιο σύνθετους ψυχολογικά και συμβολικά χαρακτήρες του μυθιστορήματος. Ο αναγνώστης τον ακολουθεί στη μύησή του από τον δάσκαλο βιολογίας Λούκας Σίμοντς σε μια μυστικιστική διαδικασία πνευματικής αφύπνισης και παρατηρεί τις εσωτερικές του συγκρούσεις ανάμεσα στον ορθολογισμό και το συναίσθημα, την επιστήμη και την ανθρώπινη εμπειρία, ανάμεσα στην τάξη και το χάος.  

Καθώς οι προετοιμασίες για τη θεατρική παράσταση προχωρούν και οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος αγωνίζονται να συμβιβάσουν τις επιθυμίες τους με τους δημόσιους ρόλους τους, η Μπάιατ χρησιμοποιεί στοιχεία της παράστασης για να στοχαστεί πάνω στον τρόπο που κάποιος δημιουργεί και αποδίδει την ταυτότητά του τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά. Από τον δύσκολο Μπιλ Πότερ μέχρι την πιο παραδοσιακή Στέφανι, η συγγραφέας μέσα από μια σειρά συγκρουσιακών επεισοδίων καθρεφτίζει τις ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές, όπως ο εξελισσόμενος ρόλος των γυναικών, οι διαμάχες μεταξύ παράδοσης και εκσυγχρονισμού αλλά και εκείνες μεταξύ λογικής και συναισθήματος. Αποδίδοντας με μεγάλη λεπτομέρεια την πνευματική και συναισθηματική ζωή των πολύπλοκων χαρακτήρων της, αλλά και τις έντονες αντιθέσεις τους, η Μπάιατ επισημαίνει τους τρόπους  με τους οποίους η εξουσία λειτουργεί τόσο στις προσωπικές όσο και στις  πνευματικές σχέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντίθεση ανάμεσα στην κυριαρχική παρουσία του Μπιλ Πότερ μέσα στην οικογένειά του και στην παθητική προσέγγιση του Ντάνιελ Όρτον στη σχέση του με τη Στέφανι.

Σημαντικό στοιχείο της γραφής της Μπάιατ και ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η χρήση συμβόλων που εντοπίζονται στο βιβλίο ήδη από τον τίτλο του. Η Ελισάβετ Α’, η παρθένος βασίλισσα, συμβολίζει την απόρριψη των παραδοσιακών ρόλων των φύλων και τη σύνδεση μεταξύ αγνότητας και κυριαρχίας ενώ η επικείμενη στέψη της Ελισάβετ Β’, εμφανίζεται σαν σύμβολο της συνέχειας και της ανανέωσης. Τέλος ο κήπος με τις  αναρίθμητες περιγραφές των λουλουδιών φαίνεται να καθρεφτίζει την ιδέα της φυσικής ομορφιάς αλλά και την σκοπούμενη αναγέννηση της Βρετανίας.

Με πλήθος λογοτεχνικών αναφορών και ιστορικών υπαινιγμών, η Μπάιατ, σ’ αυτό το πρώτο μέρος της τετραλογίας, προκαλεί τους αναγνώστες της να σκεφτούν προσεκτικά τους τρόπους με τους οποίους η ιστορία, η τέχνη και η κοινωνία διαμορφώνουν την κατανόησή μας για τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας.

Ο περίπλοκος κύκλος του ημερολογίου επανέφερε το Πάσχα στη φυσική και πρωταρχική θέση του μέσα στον χρόνο˙ διότι η 5^η Απριλίου με το γρηγοριανό ημερολόγιο – 25 Μαρτίου με το παλιό – είναι η Παλαιά Πρωτοχρονιά, μια γιορτή που, συνήθως, την τιμούν σήμερα μόνο οι υπάλληλοι της Εφορίας. Τονίζεται έτσι το νόημα της πρώτης αργίας του έτους, η οποία, μολονότι το δελτίο καιρού προβλέπει ψυχρούς ανέμους, χιόνια και καταιγίδες, σηματοδοτεί για τον Άγγλο τη στιγμή που γυρίζει την πλάτη του στις χειμερινές σκέψεις. Είναι η μόνη, από τις επαναλαμβανόμενες γιορτές του χρόνου, που έρχεται σε σαφή ρήξη με ό,τι έχει προηγηθεί˙ αντίθετα απ’ τα Χριστούγεννα, που αποτελούν το αποκορύφωμα πολλών εβδομάδων προετοιμασίας. Όπως και να ‘χει, για τον άνθρωπο της πόλης, το Πάσχα σηματοδοτεί γενικά την ξαφνική ανακάλυψη ότι το ετήσιο θαύμα της άνοιξης τον έχει καταλάβει εξαπίνης. Βγαίνοντας από τους δρόμους της πόλης, όπου οι εποχές σέρνονται επί μήνες τόσο νωχελικά που έμοιαζαν αδιαφοροποίητες και αμετάλλακτες, ανακαλύπτει στην εξοχή ότι τα σημάδια της αναγέννησης προσφέρονται όλα μαζί στο βλέμμα του – οι νάρκισσοι κλίνουν το κεφαλάκι τους στο αεράκι, οι πρίμουλες αστράφτουν στην άκρη του δρόμου, σκάνε τα μπουμπούκια, κελαηδούν τα πουλιά. Η ζωή, που για τόσο καιρό έμοιαζε να έχει ανασταλεί μες στο σκοτάδι και τη στασιμότητα, είναι ξαφνικά βιαστική, ζωηρή, βλασταίνει και πάλι. Το σήμα έχει δοθεί και η ανθρώπινη ρουτίνα αλλάζει, καθώς συντονίζεται με την αναγέννηση της φύσης.

«Γηρατειά» και «νεότητα» είναι όροι παρμένοι από το μέτρο της ανθρώπινης ζωής και, ως εκ τούτου, αναπόφευκτοι. Δεν υπάρχει εδώ καμία θλιβερή πλάνη, καθόσον είμαστε μέρος της αιώνιας αλλαγής την οποία παρατηρούμε και από την οποία αντλούμε ηθικά συμπεράσματα. Δεν υπήρξε εποχή, από τότε που ο ανθρώπινος νους κατέστη ικανός να συλλαμβάνει αφηρημένες ιδέες, που να μη βλέπει ο άνθρωπος στο πέρασμα των εποχών μια εικόνα του εαυτού του.

Σίγουρα ο Γλαύκος, ο γιός του Ιππόλοχου, κάτω από τα τείχη της Τροίας, δεν εξέφραζε καμία πρωτότυπη σκέψη όταν παρομοίαζε τη «φύτρα των ανθρώπων» με τα φύλλα που σκορπίζονται απ’ τους φθινοπωρινούς ανέμους αλλά ξαναγεννιούνται την άνοιξη, παρομοίωση την οποία ο ΟΜΗΡΟΣ κληροδότησε στον ΒΙΡΓΙΛΙΟ, από τον οποίο την παρέλαβε ο ΔΑΝΤΗΣ, για να την μεταβιβάσει στον ΜΙΛΤΟΝ.  Όσο μελετάμε τους μισο-αποκρυπτογραφημένους ρούνους της προϊστορίας, τόσο αναγκαζόμαστε να συμπεράνουμε ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος έβλεπε τον εαυτό του όχι απλώς σαν ένα πλάσμα που μοιραζόταν το πεπρωμένο του ξερού σπόρου που έπεφτε στη γη, αλλά μυστηριωδώς ήταν αυτός ο σπόρος, μέσα στη θνητότητα και τη γονιμότητά του, κι ήταν επίσης το πράσινο βλαστάρι που ξεπηδά απ’ τη γη στη χαραυγή του χρόνου. Ολόκληρες κοινωνίες έχουν οικοδομηθεί πάνω σ’ αυτή τη σύλληψη, διότι ο παραλληλισμός επεκτείνεται, πέρα και μέσα από τη ζωή του ατόμου, στη ζωή της οικογένειας, της φυλής και του έθνους.

Σ’ αυτή την άνοιξη, πάνω απ’ όλα, η αρχέγονη εικόνα πρέπει να προσλάβει για εμάς το πλουσιότερο νόημά της – γιατί η Στέψη είναι η γιορτή της μυστικής ανανέωσης του έθνους. Περάσαμε έναν γκρίζο και μελαγχολικό χειμώνα, που τον σκοτείνιασαν οι φυσικές καταστροφές και ο οποίος μαύρισε ακόμα περισσότερο, μέσα στη συμβολική – ατομική τροχιά που διαγράφει η κοινωνία μας, από την πρόσφατη απώλεια μιας αγαπημένης ΒΑΣΙΛΙΣΣΑΣ. Αλλά η άνοιξη έρχεται με το ετήσιο μήνυμά της ότι όλες οι καταστροφές και οι απώλειες μπορούν να ξεπεραστούν, χάρη στην ακατάλυτη δύναμη της νέας ζωής. Ως έθνος, ως Κοινοπολιτεία, υιοθετούμε ως το κατεξοχήν αντιπροσωπευτικό μας πρόσωπο τη νεαρή μας ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ, και στην ενθρόνισή της, που εγκαινιάζει το μέλλον μέσω παμπάλαιων τελετουργιών δηλώνουμε την πίστη μας ότι η ίδια η ζωή ανασταίνεται και αποσπάται από τη σκιά του θανάτου, ότι η νίκη αναδύεται μέσα απ’ τη φαινομενική αποτυχία, ότι η μεταμόρφωση για την οποία είναι ικανή η φύση μας δεν αποτελεί άρνηση της προσωρινής φθοράς μας, αλλά αποκάλυψη του βαθύτερου νοήματός της. Γιατί