με την Αναγνωστική Λέσχη Passe Partout Reading.
Τίτλος βιβλίου :
Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ, μτφρ Ν. Πρατσίνη, εκδ Πατάκη, Αθήνα 2023. (Πρωτότυπο Adolfo Bioy Casares, El Suenio de los heroes, Ed. Losada, Buenos Ayres 1954).
*********************************************
1 – Η Έμπνευση που διαπνέει συνολικά το έργο, αποτυπώνεται εξ αρχής στον τίτλο, καλύπτει την βασική ιδέα, κατευθύνει με συνέπεια την μυθοπλασία και μεθοδεύει το περιεχόμενο μέχρι την τελευταία σελίδα, ενώ επιλεκτικά παραθέτει στον αναγνώστη κι ένα πλήθος από επιμέρους στοιχεία που προσθέτουν ύφος στην αφήγηση, την εμπλουτίζουν με άφθονο χρώμα, ήχο και παραστατικότητα. Έτσι βρίσκουμε σημεία της υπόθεσης που παραπέμπουν στην στιχοπλοκή κάποιων πασίγνωστων Αργεντίνικων ταγκό, όπως η ‘Νύχτα των Μάγων’ του εθνικού συνθέτη Κάρλος Γκαρντέλ, ή το ‘Αντίο φίλοι’ του Σήζαρ Βεντάμι. Επίσης μια ‘διεσταλμένη’ και φαντασμαγορική περιγραφή της πόλης, μια μυθική γεωγραφία των παλαιών τοποθεσιών, δρόμων και περιοχών του Μπουένος Άιρες[1], παρόμοια με εκείνη του Δουβλίνου από τον Τζ. Τζόις. Ειδικά σ’ αυτό το έργο η έμπνευση όπως θα εξηγήσουμε έχει καθοριστικό ρόλο, καθώς επιτελεί μια σύνθετη διεργασία. Άλλωστε και η συγγραφή του έργου ήταν χρονοβόρα, άρχισε να γράφεται από το 1949 και μεσολάβησαν πολλές συναντήσεις και συζητήσεις με τον μάγο της Λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας τον Χ.Λ.Μπόρχες. Επίσης δεν είναι διόλου τυχαίο που ο Μπόρχες χαρακτήρισε το έργο ως την Ωραιότερη ιστορία του Κόσμου, δανειζόμενος τον τίτλο από ένα αφήγημα του Ρ. Κίπλινγκ που τον θαύμαζε υπερβολικά.
Για την έμπνευση έχουμε επίσης ενδείξεις από την δήλωση του ίδιου του συγγραφέα Μπιόυ Κασάρες στην αρχή του βιβλίου του, για την πρόκληση που δέχτηκε από τον Άγγλο επιστήμονα John William Dunne[2], συγγραφέα του έργου ‘An Experiment with Time’ (1927) που αφορά στα όνειρα, με τηνφυσική λειτουργία του ανθρώπου να ονειρεύεται, τι εκφράζουν, ποια η σχέση τους με τον χρόνο και με τον χώρο, αλλά και με τα βιώματα του ονειρευόμενου, δηλαδή με την μνήμη, (μνήμη προσωπική αλλά και συλλογική). Και με το σημαντικότερο, τι μεταφέρουν από το υποσυνείδητο στο συνειδητό, τι προδίδουν οι πληροφορίες τους, γιατί τα βλέπουμε.
2. Από τα ξέχωρα στοιχεία που συνδέονται με την έμπνευση θα προσδιορίσουμε την ‘ιστορική αίσθηση’ του συγγραφέα (οι ήρωες), που μαζί με την αργεντίνικη ‘παράδοση’, διαμορφώνουν ένα είδος υποδομής που έμμεσα και διακριτικά επιτρέπουν να υφανθεί η μυθοπλασία και η αφήγηση. Η παράδοση αφομοιωμένη στην αφήγηση υποστηρίζει το πολύχρωμο και πολύπτυχο συντελεστή που μορφοποιεί την ζωή των λαϊκών στρωμάτων στο Μπουένος Άιρες. Το αργεντίνικο καρναβάλι με τις ιδιοτυπίες του, το ταγκό σαν μια σύνθετη μορφή λαϊκής έκφρασης, ένας ‘μάγος’ (κατάλοιπο πρωτογονικών στοιχείων στην δημογραφία και στον αστικό ιστό της πόλης), τα παραδοσιακά μπαρ του Μπ Άιρες και οι ταβέρνες κλπ.
Όνειρο και ήρωες συναντώνται κάπως σιβυλλικά στον τίτλο του βιβλίου και παρακολουθούν από μια απόσταση την διατύπωση του μύθου, (ο ήρωας κατέχεται από μια αόριστη ανάμνηση που θα αποδειχτεί εσφαλμένη). Θαρρείς παραμονεύουν για την στιγμή της κορύφωσης, όταν μια σειρά από όνειρα θα οδηγήσουν σε μια στυγνή και άτεγκτη αποκάλυψη, φέρνοντας τον ήρωα αντιμέτωπο με το πεπρωμένο του. Κι εκεί θα μας αποκαλύψει έναν ‘ήρωα όντως δειλό’ κι αρκετά νωθρό προκειμένου να προστατέψει τον εαυτό του και τις αξίες του, που δεν είχε το θάρρος να ανατρέψει το μοιραίο, που δεν καταφέρνει να σταθεί στο ύψος μιας γενναίας προσωπικής επιλογής.
3. Οι ήρωες:
Η έννοια του ηρωϊσμού στο μυθιστόρημα παρουσιάζεται ως συνώνυμο της ανδρικής γενναιότητας. Πέρα από τον έντονα φυλετικό χαρακτήρα, προδίδει ένα εθνικό ιδεώδες που προέρχεται από τα χρόνια του Μπολιβάρ και την ανεξαρτοποίηση της Λατινικής Αμερικής από την ισπανική αποικιοκρατία. Τότε, τέλη 18ου – αυγή του 19ου αιώνα, απαιτήθηκε μεγάλη γενναιότητα, έγιναν σκληρές και καθοριστικές μάχες, διακρίθηκαν ήρωες για τα κατορθώματα και την εξαίρετη ανδρεία τους[3]. Η εξέλιξη όμως του ιδεώδους είχε μια εκφυλιστική πορεία μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι, (η μνήμη ‘απολιθώθηκε’ όπως διευκρινίζει ο Μπόρχες στα δικά του γραπτά), κι εδώ βλέπουμε πως εξελίχθηκε σε νταηλίκι, σε καταναγκαστική φυλετική ταυτότητα (πρέπει να αποδεικνύεται με καυγάδες και αντριλίκι), με αυθαιρεσίες και με παραβατικότητα. Έτσι, συντηρεί κι ένα αξιοπρόσεχτο περιθώριο μέσα στην πόλη του Μπουένος Άιρες, ‘λούμπεν’ στοιχεία, μόνιμες και περιστασιακές συμμορίες με αρκετά σκοτεινή και ύποπτη δράση προς την εγκληματικότητα, στο οποίο συντάσσεται χαλαρά και ο Γάουνα και άλλοι λαϊκοί τύποι. Επικεφαλής τους είναι ένας ψευτο-γιατρός (έχει οργανωμένο κύκλωμα περισυλλογής ληγμένων φαρμάκων από την χωματερή) με αρχηγικά χαρακτηριστικά που ο Γάουνα τον εμπιστεύεται ως φίλο. Έχουν ενδιαφέρον και τα λαϊκά επαγγέλματα γύρω από διορθώσεις μεταχειρισμένων αυτοκινήτων που εισάγονται από άλλες χώρες, αλλά και γύρω από την εκμετάλλευση των σκουπιδιών στην απέραντη χωματερή της πόλης, όπως και οι συνήθειές τους με τα στοιχήματα (που ‘κλείνονται’ σε κουρεία και καφενεία), το ποδόσφαιρο και τις ιπποδρομίες.
4. Άλλα σημεία: Ο Μάγος Ταβοάδα.
Ένας Μάγος βλέπει τα δικά του όνειρα. Για τη θέση και το ρόλο του σοφού μάγου στο έργο, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι δεν είναι παρά το alter ego του ίδιου του συγγραφέα, είναι η φωνή της Αργεντινής που ονειρεύεται για τα παιδιά της, με την προτροπή για εσωτερική μεταβολή. Γιατί όπως λέγει ο Πώλ Βαλερύ, ο ποιητής – (και ο συγγραφέας(!) προσθέτει ο Μπόρχες) – δεν είναι παρά ένα medium πλημμυρισμένο από μια ιδιάζουσα πνευματική ενέργεια που τον οδηγεί στην αυτογνωσία.
5. Στο έργο, όπως και στον τίτλο προσέχουμε την διαφορά των αριθμών: ΤΟ όνειρο (των ηρώων) αναφέρεται στην λειτουργία του ονείρου να επαναφέρει από το υποσυνείδητο κάτι που συνέβη στο παρελθόν. Αλλά εάν ο τίτλος του έργου θεωρηθεί αμφίσημος ίσως και να αναφέρεται στην επιβίωση ενός παλαιού οράματος, ενός «ονείρου με ιστορικότητα» που αφορά στην κοινή μνήμη.
ΤΑ όνειρα της πλοκής όμως, αυτά που κρύβονται πίσω από το νομιζόμενο ως «θαυμάσιο όνειρο» του Γάουνα, είναι εντέλει τρία όνειρα και φριχτά, που ο Γάουνα έχει απωθήσει από τη μνήμη του και τα έχει καταστείλει στο απώτερο υποσυνείδητο, στο λεγόμενο Unmachtung, εκεί που βυθίζονται οι πριν από τη δημιουργία γλώσσας μνήμες, στο πρωτόγονο βασίλειο του ανείπωτου: Κρύβουν τρία αποτρόπαια εγκλήματα που τελέστηκαν στο παρελθόν ενώπιόν του, και στα οποία ο ίδιος παρέμεινε παθητικός μάρτυρας, ενόσω βρισκόταν υπό την επήρεια μέθης ή ουσιών. Ο Γάουνα όμως θα εφεύρει τεχνικές επαναφοράς τους, θα τα ξαναθυμηθεί -πράγμα μοιραίο γι’ αυτόν/ ή άλλως προσφορά της τελευταίας ευκαιρίας να αναμετρηθεί με το ‘γραμμένο’ του, τον χαρακτήρα του – και τότε θα έρθει αντιμέτωπος με το Πεπρωμένο, που όλα δείχνουν πως… έχει προγραφτεί.
Από τα τρία ‘όνειρα’ με τα τρία διαφορετικά εγκλήματα (κακοποίηση ενός απροστάτευτου παιδιού, ενός ανάπηρου κι ενός αλόγου) αξίζει να συγκρατήσουμε το όνειρο με την μαστίγωση έως θανάτου του αλόγου, διότι έχουμε την αντιστοίχισή του με το έργο του Ίρβινγκ Γιάλομ «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», ένα πείραμα ψυχοθεραπείας που έγινε με ασθενή τον Νίτσε από τον ψυχολόγο dr. Josef Breuer σε συνεργασία με τον Freud. Σύμφωνα με τον Γιάλομ ο ασθενής εντέλει συνδέθηκε με το απόλυτο σκότος του υποσυνειδήτου του, όταν διασταύρωσε το βλέμμα του με του δαρμένου αλόγου, που είχε μαστιγωθεί ανελέητα σε μια αποθήκη της Βιέννης το 1882. (Άλλωστε την επαφή μας με το απώτερο παρελθόν απ’ όπου προέρχονται τα αρχέτυπα και οι αρχέγονοι μύθοι (μυθολογήματα), δεν την υποδηλώνουν μόνον τα όνειρα, αλλά και μια φυσική σωματική συνάφεια με τα ζώα που γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή στα παιδιά, σε άτομα με ελλιπή νοημοσύνη ή αρτιμέλεια, και στην αγιοσύνη όπως δείχνουν πολλά αγιολόγια). Άρα είναι εξόχως ενδιαφέρουσα κι αριστοτεχνική η λογοτεχνική χρήση του ονείρου με την εκδοχή που μας το παρουσιάζει ο Κασάρες.
Μαρία Βεϊνόγλου,
για την Αναγνωστική Λέσχη PassePartout Reading,
Αθήνα, 29/1/2024
[1] Ο Χ. Λ. Μπόρχες αναφέρεται και στα δικά του γραπτά για την αλλαγή της αστικής γεωγραφίας της πόλης και ότι χρησιμοποιούσαν μεταφορικές ονομασίες για δρόμους, περιοχές και κτήρια που έχουν αλλάξει.
[2] John William Dune (1866-1949), An Experiment with Time, the multidimentional Time, strainge, troubling, precognitive dreams, Indiana University/ Macmillan Company 1927, N.Y. (pp 161). Επηρεασμένος από το γενικευμένο ενδιαφέρον της εποχής του γύρω από τα νεότερα για την Ψυχολογία, και τις θεραπευτικές μεθόδους της ψυχανάλυσης και ψυχοθεραπείας με την βοήθεια που προσέφεραν τα όνειρα, ο Dune παρακινήθηκε να ερευνήσει εμπειρικά την λειτουργία του ονείρου καταγράφοντας συστηματικά όνειρα δικά του και άλλων και αξιολογώντας την σχέση τους με τον χρόνο. Το βιβλίο με τα πορίσματά του δεν πέρασε εντέλει απαρατήρητο, μολονότι ο Dune δεν ήταν ψυχολόγος αλλά ένας αξιόλογος Άγγλος επιστήμων που επαγγελματικά ασχολήθηκε με την φυσική και την μηχανική και με κατασκευές στις αποικίες.
[3] Παρακολουθώντας και τα γραπτά του Μπόρχες βλέπουμε ότι το ίδιο θεματικό πλατώ απασχόλησε και αυτόν, ιδίως στα αριστουργηματικά του διηγήματα που διορθώθηκαν καθ’ υπαγόρευσίν του στη δεκαετία του ’70 στο Λονδίνο. Το όνειρο καταυγάζει στοιχεία της ιστορίας δημιουργώντας νεότερη παράδοση που αντανακλά στην σύνθετη δημογραφία και στην ταξική διαστρωμάτωση και σε όσα ακόμα προβλήματα πρόσθεσαν οι νεότερες περιπέτειες, ενώ η κοινή βούληση που μεταφέρουν τα όνειρα του λαϊκού κόσμου για το μέλλον της χώρας, αποδίδονται με έμπνευση και συναίσθημα από την μεταποικιακή λογοτεχνία.
Passe Partout Reading 