Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1891-1940) έγραψε το βιβλίο του «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» κατά τη διάρκεια του Σταλινικού καθεστώτος στη Ρωσία, κάτω δηλαδή από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Όπως τόσοι άλλοι συγγραφείς της εποχής του κατηγορήθηκε ότι ήταν πολύ συντηρητικός με αποτέλεσμα να μπει στη μαύρη λίστα της εξουσίας και να του απαγορευτεί η δημοσίευση των έργων και των άρθρων του στις εφημερίδες.

Το μυθιστόρημα «Ο Μαίτρ και η Μαργαρίτα» που θεωρείται και το αριστούργημά του, γράφτηκε μυστικά μεταξύ του 1928 και του 1940 και δημοσιεύτηκε αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του. Παρόλο που δεν πρόλαβε να ετοιμάσει την τελική μορφή του βιβλίου, εντούτοις αυτό το έργο του θεωρείται, τόσο θεματικά όσο και στυλιστικά, ως αριστούργημα. Στο βιβλίο αυτό είναι αξιοθαύμαστο πώς ο ταλαιπωρημένος συγγραφέας δεν αφήνει να ξεχυθεί από μέσα του η πίκρα, ο φόβος και η καταπίεση που ένιωθε αλλά έχει δημιουργήσει μια ιστορία γεμάτη από φάρσες και υπαινιγμούς για τη γραφειοκρατία του σοβιετικού καθεστώτος που προκαλούν γέλιο.

Τρεις ιστορίες εναλλάσσονται σ’ αυτό το αριστούργημα φαντασίας της Ρωσίας του εικοστού αιώνα. Η επίσκεψη του διαβόλου στη Μόσχα, μια εκδοχή της ιστορίας του Πόντιου Πιλάτου και η ιστορία ενός συγγραφέα – του Μαιτρ – και της αγαπημένης του Μαργαρίτας.

Βρισκόμαστε στη Μόσχα, στη δεκαετία του 1930, όταν ο διάβολος αυτοπροσώπως καταφθάνει στην παγκόσμια πρωτεύουσα του αθεϊσμού, ακολουθούμενος από μια ομάδα, στην οποία συμπεριλαμβάνεται μια μαύρη γάτα τεραστίων διαστάσεων που μιλάει, ένας δαιμονικός βοηθός και διερμηνέας και μια μάγισσα με τη μορφή μιας όμορφης γυμνής κοπέλας. Οι φάρσες που σκαρώνει ο διάβολος δημιουργούν χάος και σπέρνουν τον όλεθρο μέσα στη λογοτεχνική ελίτ της πόλης και έχει σαν αποτέλεσμα να κλειστούν  στην ψυχιατρική κλινική Στραβίνσκι αρκετοί από αυτούς. Εν τω μεταξύ, ο Μαιτρ, συγγραφέας ενός αδημοσίευτου μυθιστορήματος για τον Ιησού και τον Πόντιο Πιλάτο, μαραζώνει από απόγνωση στην ίδια ψυχιατρική κλινική, ενώ ο η αφοσιωμένη αγαπημένη του, Μαργαρίτα, αποφασίζει να πουλήσει την ψυχή της για να τον σώσει. Καθώς η πληθωρική ιστορία του Μπουλγκάκοφ πηγαινοέρχεται ανάμεσα στη Μόσχα και την Ιερουσαλήμ, γεμάτη από σκηνές που περιλαμβάνουν από τη μια ζοφερά σατανικά αστεία και από την άλλη τα γεγονότα που κατέληξαν στην καταδίκη του Χριστού, η μακροχρόνια αγάπη της Μαργαρίτας για τον Μαιτρ ενώνει τα  μέρη της πλοκής σε χώρο και χρόνο.

Αόρατη κι ελεύθερη! Αόρατη κι ελεύθερη! Αφού πέρασε πάνω από το δρόμο της η Μαργαρίτα βρέθηκε σ’ έναν άλλο, που έκοβε κάθετα το δικό της. Ήταν ένα μακρύ, κακοτράχαλο στενό, με προσόψεις γεμάτες λεκέδες και μπαλώματα. Στη γωνία ήταν μια ξύλινη παράγκα με στρεβλή πόρτα, απ’ αυτές που πουλάνε πετρέλαιο κα παρασιτοκτόνα σε μπουκάλια. Η Μαργαρίτα προσπέρασε το δρόμο μ’ ένα πήδημα κι αμέσως συνειδητοποίησε ότι, παρά την απόλαυση που της χάριζε το πέταγμά της, έτσι όπως ήταν απόλυτα ελεύθερη και αόρατη, όφειλε να είναι πιο προσεκτική. Πραγματικά, μόλις πρόλαβε, σαν από θαύμα, να φρενάρει, πριν συγκρουστεί θανάσιμα μ έναν παλιό, στραβό φανοστάτη που ορθωνόταν στη γωνιά του δρόμου. Η Μαργαρίτα τον απέφυγε, κράτησε πιο γερά τη σκούπα της κι άρχισε να πετάει πιο σιγά, προσέχοντας τα σύρματα του ηλεκτρικού και τις επιγραφές που κρέμονταν πάνω απ’ το πεζοδρόμιο. σελ. 315

Η Μόσχα που ο Μπουλγκάκοφ περιγράφει σ’αυτό το βιβλίο είναι μια πόλη χαοτική στην οποία ο έλεγχος στις ζωές των κατοίκων της υπονομεύεται από ένα μόνιμο φόβο.  Ο συγγραφέας μελετά  σχολαστικά το ζήτημα της δειλίας, της ενοχής και της συνείδησης μέσω του Χριστού, του Σατανά και του Πιλάτου. Οι άνθρωποι που αμαρτάνουν είναι οι δειλοί (η δειλία είναι η μόνη αμαρτία που επαναλαμβάνεται σε όλη την έκτασή της) ενώ οι ήρωες είναι οι γενναίοι που είναι έτοιμοι να διαπραγματευτούν ακόμη και με το διάβολο για χάρη εκείνων που αγαπούν. Ο περιορισμός της ανθρωπότητας μεταξύ καλού και κακού δεν είναι πλέον απαραίτητος και η υπέρβαση της ανάγκης για τιμωρία είναι ο στόχος. Οι χαρακτήρες φτάνουν τελικά να βλέπουν πέρα από τα προφανή, την πραγματική ταυτότητα και να κατανοούν ότι ο Σατανάς και ο Ιησούς είναι οι διαφορετικές πλευρές του ιδίου νομίσματος.

Η ζωή του Μπουλγκάκοφ και οι απόψεις του για το καθεστώς του Στάλιν διαπερνούν το μυθιστόρημα. Η πολιτοφυλακή και η εξουσία εν γένει αναφέρονται συνεχώς. Το όργανο αυτής της γελοιοποίησης είναι ο ίδιος ο διάβολος, ένας χαρακτήρας που κάποιοι πιστεύουν ότι βασίζεται στον Στάλιν. Χάρη σε αυτόν, εξάλλου, ο Μαιτρ επανενώνεται με τη Μαργαρίτα και είναι τελικά σε θέση να τελειώσει το μυθιστόρημά του, και ο Μαιτρ είναι το alter ego του συγγραφέα. ‘Τα χειρόγραφα δεν καίγονται’ λέει ο διάβολος στη Μαργαρίτα αναφερόμενος στο έργο ζωής του Μαιτρ που το έκαψε από απελπισία και ο Μπουλγκάκοφ, σε μια προσπάθεια να πείσει τις σοβιετικές αρχές να τον αφήσουν να μεταναστεύσει, κατέστρεψε το βιβλίο του ‘για τον

διάβολο’ και αργότερα ξανάγραψε το μυθιστόρημα από μνήμης. Την εποχή του θανάτου του, το έργο δεν ήταν ακόμα στην τελική του μορφή. Ο συγγραφέας υπαγόρευε τις αναθεωρήσεις και  τις προσθήκες του στην ιστορία, στην τρίτη σύζυγό του, τη Γέλενα Σίλοφσκαγια, ακόμη και από το κρεβάτι του θανάτου, και εκείνη έφερε το έργο στο φως. Όπως η Μαργαρίτα στο μυθιστόρημα, που επιδιώκει αδιάκοπα να δικαιώσει τον αγαπημένο της Μαιτρ και τα γραπτά του η Γελένα αποφάσισε να μοιραστεί το αριστούργημα του Μπουλγκάκοφ με τον κόσμο.

Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβάζεται και όχι μόνο για τη λογοτεχνική αξία του αλλά και γι’ αυτό που αντιπροσωπεύει, τον θρίαμβο της δημιουργίας σε σκοτεινούς καιρούς.

Το αντίτυπο του βιβλίου που διάβασα είναι από τις εκδόσεις ΓΡΑΜΜΑΤΑ σε μετάφραση Νότας Κυριακοπούλου.

Εκδόσεις : ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Διαβάστε επίσης :

• booksjournal
• Το Βήμα
• Η Εφημερίδα