Το «Υπόγειο», η νουβέλα – μανιφέστο, όπως την ονόμασε ο Ντοστογιέφσκι, είναι το έργο που επέλεξε ο μεγάλος συγγραφέας για να ανοίξει το περιοδικό «Εποχή». Πρωτοποριακό κείμενο, προάγγελος των μεγάλων του μυθιστορημάτων, γραμμένο το 1864 το κλασσικό αυτό έργο απαιτεί μια δεύτερη, ίσως και τρίτη, ανάγνωση για να περάσει κανείς από την εξομολόγηση του αφηγητή στο ‘πίσω κείμενο’.

Με το Υπόγειό του, ο Ντοστογιέφσκι προσπαθεί να καταρρίψει τη δογματική ιδεολογία και την αστική αισιοδοξία του Τσερνιτσέφσκι, η οποία καταγράφεται στο βιβλίο του «Τι πρέπει να γίνει;», στηλιτεύοντας τις ιδέες του παλιού διαφωτισμού και τους ριζοσπάστες σοσιαλιστές οι οποίοι πίστευαν ότι οι άνθρωποι κατευθύνονται από τον ορθολογισμό και το ατομικό τους συμφέρον.

Πάνω απ’ όλα όμως, είναι μια καταγραφή του αγώνα που έκανε ο ίδιος για να ξεριζώσει τις δικές του παλιές ιδέες, μετά από τα χρόνια που πέρασε στο κάτεργο.  Πιστεύει πια ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ορίσει μόνος τη μοίρα του. Και σίγουρα δεν μπορεί να βασιστεί μόνο στη λογική γι’ αυτό, γιατί μια κοινωνία που βασίζεται μόνο στη λογική είναι μια κοινωνία εγωιστική. Η μόνη στέρεη βάση που βλέπει για την ανθρώπινη συμβίωση είναι πλέον η αγάπη, η πίστη και το θρησκευτικό συναίσθημα.

Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη. Στο πρώτο ένας ανώνυμος, 40χρονος συνταξιοδοτημένος δημόσιος υπάλληλος,  αυτοαναλύεται για να καταδείξει τις εσωτερικές συγκρούσεις του, τις συνέπειες της αγάπης, την αντίθεση ανάμεσα στο υγιές και το νοσηρό. Για να το κάνει αυτό χρειάζεται να κατεβεί στο υπόγειο, στο ασυνείδητο, στις μύχιες σκέψεις του. Και εκεί τελικά θα αποδεχθεί ότι δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια και ότι η έννοια του καλού είναι σχετική.

Ο άνθρωπος του Υπογείου είναι ένας θλιβερός, αυταρχικός άνθρωπος. Έχει απομονωθεί από τον κόσμο και ζει σε ένα κουκούλι θυμού. Είναι κυνικός και θυμωμένος, και έχει έναν ναρκισσισμό που μόνο πολύ αδιόρατα καλύπτει την αβεβαιότητά του. Υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος έχει μια περίπλοκη έμφυτη τάση να καταστρέψει τη δική του ευτυχία και ότι η επιστήμη, η λογική και οι νόμοι της φύσης δεν τον προστατεύουν από αυτό. Ταυτόχρονα έχει μια μόνιμη αγωνία να προβλέψει και να υποθέσει τι θα πει ο ακροατής / αναγνώστης του, και έτσι συνεχώς επιστρέφει και αντιφάσκει με τον εαυτό του. Συχνά αποδίδει αυτήν την αντίφαση, στις ναρκισσιστικές του στιγμές, στην ύπαρξη ενός «ανώτερου όντος», αλλά και στο ότι είναι σίγουρα αβέβαιος για τον εαυτό του, σε συνδυασμό με την ανησυχία του για το τι μπορούν να σκέπτονται οι άλλοι.

«Υπάρχουν στις αναμνήσεις του κάθε ανθρώπου τέτοια πράγματα, που τα φανερώνει όχι σ’όλους, μα μονάχα στους φίλους του. Υπάρχου και τέτοια πράγματα, που ούτε στους φίλους του τα φανερώνει, παρά μονάχα στον εαυτό του, και σε κείνον υπό εχεμύθεια. Μα υπάρχουν, τέλος, κάτι άλλα, που ακόμα και στον εαυτό του ο άνθρωπος φοβάται να τα φανερώσει. Και τέτοια πράγματα ο κάθε καθωσπρέπει άνθρωπος έχει αρκετά. Δηλαδή, όσο πιο πολύ καθωσπρέπει είν’ ο άνθρωπος, τόσο πιο πολλά τέτοια πράγματα υπάρχουν. Τουλάχιστον εγώ ο ίδιος, μονάχα εδώ και λίγο καιρό αποφάσισα να θυμηθώ κάποια αλλοτινά περιστατικά, που ίσαμε τώρα τ’ άφηνα κατά μέρος, μάλιστα με κάποια ανησυχία. Και τώρα, που όχι μονάχα τ’ αναθυμιέμαι, μα αποφάσισα μάλιστα να τα σημειώσω, τώρα ακριβώς θέλω να δοκιμάσω : μπορεί τάχα κανείς να’ ναι τουλάχιστο με τον εαυτό του απόλυτα ειλικρινής και να μη φοβηθεί όλη την αλήθεια;» σελ. 43

Το «Υπόγειο», στο συνολικό έργο του Ντοστογιέφσκι, επέχει θέση προλόγου. Χωρίς να εγκαινιάζει κάτι καινούριο, συστηματοποιεί και αποσαφηνίζει ό,τι υπήρχε στα έργα του που προηγήθηκαν, παρόλο που οι μανίες του μοιάζουν να είναι διαφορετικές, μερικές φορές ανόητες και, στη συνέχεια, ενοχλητικά διορατικές.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που εισάγεται με ένα απόσπασμα από ποίημα του Νεκράσωφ, κι έχει τον τίτλο «Απ’αφορμή το χιονόνερο», η θεωρία του πρώτου μέρους επαληθεύεται με την εξιστόρηση των εμπειριών του ήρωα του υπογείου.

Όταν από της πλάνης το σκοτάδι,

Με το θερμό λόγο της πειθούς,

Ανάσυρα την ψυχή, την ξεπεσμένη,

Και συ γεμάτη βαθύ πόνο,

Καταράστηκες, υψώνοντας τα χέρια,

Τη διαφθορά που σε τύλιγε,

Όταν, την επιλήσμονη συνείδηση

Τιμωρώντας με την ανάμνηση,

Μου μετάδινες  την αφήγηση,

Του καθετί που έγινε, πριν από μένα,

Και ξάφνου, σκεπάζοντας το πρόσωπο με τα χέρια,

Γεμάτη φρίκη και ντροπή,

Αναλύθηκες σε δάκρυα,

Καταγαναχτισμένη, συγκινημένη …

κ.λ.π κ.λπ.

(Απ’  το ποίημα του Ν.Α. Νεκράσοβ)

Η συνάντησή του σε μια αίθουσα μπιλιάρδου με έναν αξιωματικό που τον αγνοεί, η ανεπάρκειά του σ’ ένα πάρτυ παλιών συμμαθητών και η σχέση του με μια συμπονετική πόρνη, τη Λίζα, είναι τα περιστατικά που επιλέγει να αφηγηθεί για να παρουσιάσει έναν άνθρωπο, σαν αυτόν που παρουσίαζε στο βιβλίο του ο Τσερνιτσέφσκι, δηλαδή κάποιον που αγωνίζεται να αφομοιωθεί από το περιβάλλον του, αλλά τελικά αποτυγχάνει.

Όπως και πολλά από τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, το «Υπόγειο» δεν ήταν δημοφιλές στους κριτικούς της εποχής, λόγω της ξεκάθαρης απόρριψης του ουτοπικού σοσιαλισμού και του πορτρέτου του ανθρώπου ως παράλογο, ανεξέλεγκτο και μη συνεργάσιμο ζώο. Ο ισχυρισμός του ότι οι ανθρώπινες ανάγκες δεν μπορούν ποτέ να ικανοποιηθούν, παρά την τεχνολογική πρόοδο, έρχεται επίσης σε αντίθεση με τις μαρξιστικές πεποιθήσεις. Πολλοί υπαρξιακοί κριτικοί, κυρίως ο Ζαν Πωλ Σαρτρ, θεωρούσαν το βιβλίο αυτό πρόδρομο της υπαρξιακής σκέψης και έμπνευση για τις δικές τους φιλοσοφίες. Ο φιλόσοφος Φρ. Νίτσε αποκάλεσε τον Ντοστογιέφσκι «ο μόνος ψυχολόγος, από τον οποίο έχω να μάθω κάτι» .

Το αντίτυπο του βιβλίου «Το Υπόγειο» που διάβασα, είναι από τις εκδόσεις ΓΚΟΒΟΣΤΗ σε μετάφραση Κοραλίας Μακρή.

Εκδόσεις : ΓΚΟΒΟΣΤΗ

Κράτα το